Schaamte

Geen mens ontkomt er aan; zich af en toe flink schamen vanwege een gênante actie of tekortschieten naar een ander. Dit valt onder het kopje ‘gezonde schaamte’. Het toont dat je verbonden bent met je gevoelswereld. Maar wanneer neemt de schaamte je over en heeft het een toxisch effect op je lichaam en geest? De inzichten en handvatten nodigen je uit om door je schaamte heen te breken en voluit te gaan leven.

Toxische of gezonde schaamte: welke vorm manifesteert zich in jouw familiesysteem?

Schaamte is een interessant begrip. Want hoe raar het ook klinkt, je kunt eigenlijk niet zonder schaamte. Gezonde schaamte maakt je attent op een natuurlijk verlangen om goedgekeurd te worden in de ogen van een ander. Gezonde schaamte is een ‘ijkmechanisme’ om gedrag te ontwikkelen waarmee je bij voor jou belangrijke groepen kan horen. Denk aan je familie, vriendenclubs, je geloof-gemeenschap, je werkkring of netwerkclub. Toch kan schaamte erg pijnlijk voelen; het confronteert je met je menselijke onvolmaaktheid. Als dit in de openbaarheid gebeurt en mensen kijken toe, zal de schaamte zich binnenin je vaak extra manifesteren. Je ervaart ook schaamte als je voor je gevoel te kijk staat op het moment dat je dat eigenlijk niet wilt, of er nog niet aan toe bent om bekeken te worden. De vraag die bij schaamte hoort is: Durf je jezelf aan anderen te laten zien zoals je bent?

Toxische schaamte

Naast gezonde schaamte is er ook toxische schaamte. Dit is ongezond en kan je als mens beschadigen. Als je ouders in de kindertijd vaak afkeurend naar je keken, is de kans groot dat je je authenticiteit verloren hebt en dat je je schaamt over jezelf. Als kind is het makkelijker om jezelf de schuld te geven, dan het besef binnen te laten komen dat er iets met je ouders zou zijn. Het geeft een gevoel van controle als je iets bij jezelf legt, maar het is ook valse hoop. Je kunt nu eenmaal niet alles bij jezelf leggen. Die valse hoop, dat je iets aan de situatie zou kunnen veranderen, voorkomt dat je met pijnlijke gevoelens en rouw hoeft om te gaan.

Schaamteloosheid

De keerzijde van schaamte voelen is schaamteloos gedrag vertonen. Als je uit contact en verbinding bent met een ander, kan schaamteloos handelen ontstaan. Je bent dan uit de relatie gestapt. Je ziet de ander niet meer als een gelijkwaardig mens, waardoor de wederkerigheid in geven en ontvangen ontbreekt. Zo kan iemand die zich schaamteloos gedraagt, iemand beschadigen zonder dit zelf te voelen.’

Welke onderwerpen roepen over het algemeen veel schaamte op?

Dat verschilt per persoon. Het heeft onder andere te maken met je conditionering, de culturele context, je familiesysteem van herkomst en andere groepen waar je al dan niet bij wilt horen, trauma, je waarden in het leven, etc. Om toch een paar voorbeelden te geven over onderwerpen die over het algemeen schaamte oproepen: Het gevoel dat je niet goed genoeg bent, psychische problemen, armoede, gebreken of verslavingen. Je kunt schaamte voelen als je geen partner hebt, of over bepaalde seksuele voorkeuren. Ook ontstaat schaamte over lichamelijke aspecten zoals veel zweten, het hebben van een slecht gebit, te grote of te kleine borsten of de lengte van je penis. Maar het kan ook gaan over gebeurtenissen die je liever wilt vergeten, zoals bij misbruik en agressie die je niet kon tegenhouden. En soms kun je je schamen voor je ouders of andere mensen in je leven, vanwege hun achtergrond, daden of waarden die jij niet onderschrijft.

Op welke manier kun je het thema schaamte verbinden aan je familiesysteem?

Je bent onlosmakelijk verbonden met je familiesysteem van herkomst. Hoe harder je roept, ‘daar wil ik niet bij horen’, bijvoorbeeld omdat je je voor je ouders schaamt, hoe harder de systemische principes en wetmatigheden je eraan herinneren waar je bij hoort. De grootste kans om niet te worden zoals je ouders, is innerlijk ‘ja’ te zeggen tegen wie ze zijn. Anders ga je vanuit onbewuste loyaliteit juist bij jezelf installeren wat je bij je ouders afwijst, want je bent 50% je biologische vader en 50% je biologische moeder.

Onbewuste identificatie

Zo’n onbewuste identificatie kan ook ontstaan ten opzichte van iemand die is buitengesloten uit het familiesysteem. Denk aan een zus of broer die een leven leidt waar jouw ouders zich voor schamen. Iemand die later is geboren dan deze broer of zus kan dan onbewust geïdentificeerd raken met hen en onbewust gaan leven volgens de dynamiek ‘ik volg je’ en ‘het zal mij niet beter gaan dan jou’. Om dit te voorkomen is het belangrijk dat iedereen zijn of haar plek wordt gegund in het familiesysteem. Gevoelens van schaamte moeten aangekeken worden door de persoon bij wie ze opkomen. Wat ook mogelijk is, is dat je onbewust geïdentificeerd raakt met schaamte van de ander die het zelf niet kan dragen. Schaamte die niet van jou is bepaalt dan jouw identiteit. Dus draag wat je zelf te dragen hebt, anders wordt het door de volgende generaties overgenomen.

Daders en slachtoffers

Hoe bizar het ook klinkt: bij je familiesysteem horen ook daders en slachtoffers die door jouw familiesysteem zijn gemaakt. Die mogen ook niet worden buitengesloten vanuit je innerlijke houding. In het dagelijkse leven kan het heel wijs zijn om afstand te houden. Maar de wetmatigheid leert dat iedereen die erbij hoort, of je dat nu leuk vindt of niet. Een familiesysteem houdt geen rekening met ethiek. Vaak schamen slachtoffers zich en sluiten ze de daders buiten, wat heel logisch is. Systemisch heeft dat echter wel gevolgen. Hoe dit werkt, beschrijf ik uitgebreid in mijn twee boeken ‘De fontein, vind je plek en ‘De fontein, maak wijze keuzes’.’

Klopt het dat er eigenlijk geen mens is die eraan ontkomt om schaamte op een zeker moment in zijn/haar leven te ervaren?

Ja, je hebt absoluut niet het alleenrecht op schaamte. Als je geen schaamte kent, ben je niet verbonden met je lichaam, want daar ervaar je schaamte. Als je ontkent dat er af en toe schaamte bij je speelt, ben je afgesneden van jezelf. Het niet kunnen voelen is een overlevingsmechanisme van de mens. Je hebt dan een dusdanig pantser opgebouwd dat je pijnlijke emoties niet meer kunt voelen. Zelfs schaamte komt dan niet door dit schild heen. 

Hoe kan een gevoel van schaamte een stempel op je leven drukken?

Ten eerste is er dus gezonde schaamte, wat een normale menselijke emotie is. Die kun je voelen als primaire emotie en daarmee maak je jezelf schoon vanbinnen. De scherpe kantjes gaan ervan af. Door het verwerken van de schaamte op primair emotioneel niveau kun je weer verder en heb je iets verwerkt. Toxische schaamte kan echter op 3 manieren een stempel drukken op je leven. Je baseert je identiteit op schaamte en maakt jezelf daarmee te klein, waardoor je onder je maat leeft. Je neemt dus je plek niet in en hebt te weinig ‘ik-kracht’. De wil/ wens/ verwachting van de ander is vaak bepalend en je eigenheid verdwijnt. Of je maakt jezelf te groot en overschreeuwt jezelf zodat je de schaamte niet meer voelt. Je verbergt jezelf achter de schijn van grootsheid, waarbij je je boven de ander voelt staan. De derde optie is dat je extreem hulpeloos wordt. Je denkt dan over jezelf als ‘niemand is zo slecht, dom, lelijk als ik’. Dit kan neigen naar onnodig of onterecht zelfmedelijden en slachtoffergedrag en nodigt niet uit tot actie om iets te veranderen aan de situatie.

Wat kan het je opleveren om de schaamte te doorbreken?

Op het moment dat je je extreem schaamt en het niet lukt om ermee in het reine te komen, raak je vervreemd van jezelf en je eigen innerlijke wereld. Daardoor is de kans groot dat je je geluk en levensvreugde alleen buiten jezelf kunt ervaren. Je probeert te veel te voldoen aan het beeld van de ander. Door je schaamte aan te gaan, door die uit te houden op primair emotioneel niveau, ga je steeds meer innerlijke rust ervaren, ongeacht wat anderen van je denken. Als je je schaamte (en wat je daarin aan te kijken hebt) onder ogen komt en verwerkt, zullen de ogen en oordelen van anderen je niet meer weghouden bij wat je te doen hebt in dit leven en wie je echt bent. Je gaat de passende maat aannemen.

Hoe kun je bepaalde gevoelens/patronen van jezelf ontrafelen waar schaamte aan ten grondslag ligt?

Herken de overlevingsstrategie die bij jou getriggerd wordt als je schaamte voelt. Schiet je in de ontkenning? Ga je blozen, stotteren en/of ga je jezelf 100% de schuld geven? Of overschreeuw je jezelf en ga je anderen de schuld geven? De enige weg naar heling is naar binnen gaan bij jezelf. Alles wat naar buitengericht is, leidt af van het aangaan van je schaamte. Dus zeg ‘ja’ tegen het gevoel van schaamte. Laat het binnenkomen en stuur ademhaling naar die zware pijnlijke plek in je lichaam. Daarna kun je gaan analyseren. Waar schaam je je voor? Welke gedragingen vertoon je? Welke overtuigingen horen daarbij? Zijn die overtuigingen nog waar en realistisch? Hoe kun je je overtuigingen checken? Aan welke normen en verwachtingen wil je wel of niet voldoen? Maak vervolgens een plan.

Onderlinge verbondenheid

Een tweede advies is op spiritueel niveau: Diep vanbinnen zijn alle mensen verbonden en één. Maar om je in de wereld te kunnen bewegen, zet je via je ego een identiteit neer. Je ego is echter iets anders dan je ware essentie. Voor anderen geldt dat ook. Toch lijkt het soms alsof anderen wél helemaal verbonden zijn met hun kern. Hierdoor bekruipt je het gevoel dat je een bedrieger bent en kun je schaamte ervaren. Realiseer je echter dat iedereen zich in de wereld manifesteert door middel van een ingebeeld zelfbeeld. Neem jezelf en anderen niet te serieus en neem daarom ook niet alles persoonlijk op.

Hoe doorbreek je de schaamte en welke handvatten kunnen je daarbij helpen?

Realiseer je dat veel gevoelens van schaamte nog oude ‘kindspijnen’ zijn. Veel oude gevoelens van vroeger worden als beelden over het hier en nu geprojecteerd, waardoor je waarneming niet zuiver is. Als kind moet je loyaal zijn aan je ouders om te overleven. Als volwassene hoef je niet langer loyaal te zijn en mag je ‘ontrouw’ worden. Wees mild naar jezelf. Je hebt het gered, anders was je er nu niet. Dus realiseer je dat je de meest recente versie van jezelf bent. Blijf in het hier en nu, en mocht je dan nog steeds schaamte voelen, ga terug naar het scannen van je lichaam en stuur ademhaling naar die zware plek. Schaamte die je vroeger niet aan kon, kan je nu vrijwel zeker wel aan. Edith Eger, een overlevende uit concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog, beschrijft in haar boek ‘Het geschenk’: “Door jezelf onterecht verantwoordelijk te houden, hoop je grip te houden op de situatie. Maar zolang je jezelf blijft beschuldigen, vermijd je je verdriet en rouw.” Kortom, loop niet weg van je schaamte en zie het als een boodschapper van de richting die je op wilt.

Stel, je bent ouder van (jonge) kinderen: hoe voorkom je dat kinderen zich gaan schamen voor bepaalde gevoelens/behoeften?

Schaamte kan zich in allerlei fasen van de ontwikkeling openbaren. Als je als ouder innerlijk afwezig bent en weinig open en uitnodigend oogcontact kan maken, dan voelt een baby dat. Het kind wil niets liever dat het de ouder goed gaat. De baby zal oogcontact gaan vermijden om de ouder te ontlasten. Dit gedragspatroon installeert zich steeds dieper bij het kind. ‘Liever gaat het mij slecht dan jou’, denkt een kind al op onbewust niveau. Als dit zich doorzet zullen ook de ogen van anderen op onbewust niveau schaamte oproepen bij het kind, dat ondertussen volwassen is geworden.

Puberteit

Als ouder is het ook zinvol om in de puberteit van de kinderen met aandacht aanwezig te zijn. Een klein meisje gaat haar vrouwelijkheid bij haar vader ontdekken. Een vader mag haar bewonderen en haar leren om grenzen aan te geven die passend zijn. Vaak trekt de vader zich terug als de dochter in de puberteit rondingen krijgt. Waar haar vader eerst vrolijk en opgewekt op haar vrouwelijkheid reageerde, is hij nu afstandelijk. Dan kan de overtuiging bij het meisje ontstaan (die nu een jonge vrouw is), dat vrouwelijkheid als gevolg heeft, dat dierbaren zich gaan terugtrekken. Mogelijk dat het meisje zich voor haar vrouwelijkheid gaat schamen.

Maak ruimte voor hun gevoelens

Nog een advies: Als je kinderen volwassen zijn praat dan nooit met hen over je eigen seksualiteit. Dan wordt een kind uitgenodigd om zich in ‘jouw bak van de fontein’ te begeven. Je kinderen zijn nooit je soulmates. Zij moeten kinderen blijven, ook als ze volwassen zijn. Kortom, het is dus belangrijk dat jij als ouder je eigen thema’s goed aankijkt, want anders gaat het kind voor je zorgen. Tot slot: Als kinderen zich over allerlei grotere of kleinere dingen schamen, ontken dan nooit hun gevoel. Anders gaan ze zich schamen dat ze zich zo voelen. Dan komt er nóg een probleem bij. Vermoedelijk gaan ze hun gevoelens dan niet meer met hun ouders delen. Ieder mens mag voelen wat hij voelt. Help de kinderen om alternatief gedrag te bedenken en daarmee te oefenen.

Een laatste wijze raad?

Niemand is perfect. Hoe verantwoordelijk je ook bent, hoe hard je ook aan jezelf werkt, als mens schiet je altijd op een bepaalde manier tekort. Dat is onvermijdelijk, maar toch schamen we ons er vaak voor. Het is vaak zo pijnlijk om je onvolmaaktheid te omarmen, waardoor je je liever terugtrekt. Maar je maakt fouten, dat zal blijven. De kunst is om ermee te leren leven. Blijf met je volle bewustzijn in het moment en voel wat er te voelen is. Je kunt het aan als een volwassene. Durf je dus door te gaan? Of trek je je terug in je zogenaamd veilige maar eenzame holletje? Durf je te leven? Dit gedicht van Rumi, De herberg, geeft mooi aan dat je alles in je leven mag verwelkomen, dus ook schaamte:

Dit mens zijn is een soort herberg.

Elke ochtend weer nieuw bezoek.

Een vreugde, een depressie, een benauwdheid,

een flits van inzicht komt als een onverwachte gast.

Verwelkom ze, ontvang ze allemaal gastvrij!

Zelfs als er een menigte verdriet binnenstormt,

Die met geweld je hele huisraad kort en klein slaat.

Behandel dan toch elke gast met eerbied.

Misschien komt hij de boel ontruimen.

Om plaats te maken voor extase…

De donkere gedachte, schaamte, het venijn,

ontmoet ze bij de voordeur met een brede grijns

en vraag ze om erbij te komen zitten.

Wees blij met iedereen die langskomt.

De hemel heeft ze stuk voor stuk gestuurd,

om jou als raadgever te dienen.