Wat kun je doen als je emotioneel afwezige ouders hebt of had?

Ben jij opgegroeid met emotioneel afwezige ouders? Het is een wat vage term, maar wel eentje die voor flink wat hindernissen kan zorgen in je volwassen leven.

Ken je het gevoel dat, hoewel er contact is en er naar je wordt geluisterd, je toch het gevoel hebt dat je in essentie niet wordt gezien en gehoord? Of dat je de behoeften van je ouders moet vervullen? Uiteraard is elke ouder wel eens innerlijk afwezig vanwege kleinere of grotere werk- of privé zorgen. Als je ouders echt innerlijk afwezig waren, heeft dat meestal gevolgen voor jou. Vaak ga je twijfelen aan jezelf. De diepe liefde van jou als kind voor een ouder staat het in eerste instantie niet toe de optie te overwegen dat er iets aan de hand zou zijn met je ouders. Het is makkelijker voor een kind om zichzelf 100% de schuld te geven van een situatie dan te erkennen dat er iets mis zou zijn met de ouder(s). Je denkt ‘als ik maar liever, slimmer, stiller of alerter was geweest, was dit niet gebeurd’. Dit patroon herhaalt zich in de rest van je leven in werk en relaties. Hier kleeft een gevoel van ‘valse hoop’ of ‘valse macht’ aan.

KAN EEN KIND OOK DOORSLAAN IN HET VRAGEN VAN AANDACHT ALS OUDERS AFWEZIG ZIJN?

Wat ook kan gebeuren als een ouder gedurende een lange periode innerlijk afwezig is, is dat je steeds extremer gedrag gaat vertonen om aandacht te krijgen. Je krijgt pas aandacht als je heel vervelend bent en rare streken hebt uitgehaald of je moet zelfs ernstig ziek worden, waardoor dan pas echte aandacht op je wordt gericht. Het vervelende is dat je hierdoor in verwarring kunt raken. Je wordt beloond op ‘onhandig’ gedrag. Ook kun je aan jezelf gaan twijfelen. Als je de ene dag een bepaald gedrag vertoont, krijg je de ene reactie van je ouder en als je datzelfde gedrag een andere keer laat zien, krijg je een andere reactie van je ouder. Die onvoorspelbaarheid roept onveiligheid op. Vaak word je heel onzeker over jezelf.

WAAR MERK JE AAN DAT JE OUDERS (OF ÉÉN VAN HEN) EMOTIONEEL NIET BESCHIKBAAR WAREN?

Hoewel de signalen per mens verschillen, zit het reactiepatroon tussen twee uitersten en kan het variëren: je wordt als kind enerzijds genegeerd of buitengesloten door je ouders en anderzijds kunnen je ouders ook bovenop je zitten waarbij hun claim leidend is. Dat laatste oogt van buiten heel liefdevol en zorgzaam, maar dient eigenlijk om de zorgbehoefte van de ouder te vervullen. Jij als persoon wordt dan niet gezien. Soms schamen ouders zich voor een emotionele leegte of ontkennen ze die ook. Verwerking van iets gaat namelijk op twee niveau’s: zowel vanuit de ratio als op een emotioneel niveau. Rationeel ga je in je hoofd een logisch verhaal construeren dat voor jezelf verklaart wat er is gebeurd en hoe je hebt gehandeld; het doet er niet altijd toe of het waar is of niet. Zolang je het zelf maar gelooft. De emotionele verwerking is niet aan de orde omdat het gebeuren te pijnlijk is en er een overlevingsmechanisme tussenzit. Hiermee worden mensen ‘wandelende hoofden’, want daarmee kun je de emotionele lading ontkennen en wegstoppen. Het kan ook resulteren in gedrag voor ‘de vorm’ en ‘keeping up appearance’ in plaats van ‘recht uit het hart’.

HOE MAAK JE RUIMTE VOOR DE EMOTIONELE VERWERKING?

De emotionele verwerking vindt plaats in je lichaam. Emoties voel je in je lichaam, zoals in je buik of hart. De heling zit hem in het aangaan van de primaire emoties. Dit zijn de emoties die horen bij de oorspronkelijke situatie of wond. Bij emotioneel beschadigde mensen is dit vaak complex. Dan worden de primaire emoties omgezet in secundaire emoties. Het is dan makkelijker om verontwaardigd en boos te zijn (secundaire emoties) dan de primaire emoties te voelen, zoals de eenzaamheid, afwijzing en machteloosheid. Het lijkt dan alsof je goed bij je gevoelens kan komen, maar dat is schijn. Als de verwerking onvoldoende kan plaats vinden, uit het gedrag zich mogelijk in verdediging, slachtofferschap en ook manipulatie van de omgeving, bijvoorbeeld emotionele chantage, of iemand gaat op de waakvlam staan en trekt zich terug, zowel letterlijk als figuurlijk.

HOE ZIT DIT BIJ OUDERS MET TREKKEN VAN NARCISME?

Als een ouder een narcistische inslag heeft, kan die er alleen maar voor je zijn als hij of zij ruimte heeft, wat vaak niet het geval is. Mensen met narcistische gedragingen zijn vaak onverzadigbaar. Als deze mensen iets van een tekort ervaren, moet dat meestal eerst worden opgevuld en de eventuele kruimels die dan beschikbaar zijn, krijg jij. Realiseer je je alsjeblieft dat dergelijk gedrag onmacht is en geen onwil. Er waren tijden dat over veel zaken niet gesproken kon worden en leed veel alleen verwerkt moest worden. Je weet nooit wat zich in de geschiedenis van de ander heeft afgespeeld, waardoor het narcistische gedrag de best mogelijke optie is. Het gedrag dat iemand vertoont is immers altijd de ‘beste keuze van het moment’ anders had iemand iets anders gedaan, hoe destructief dat ook kan zijn. Voor een kind is het narcistische gedrag van een ouder lastig te beïnvloeden. Feedback wordt op de lange termijn niet ter harte genomen, wat teleurstelling oplevert. Een kind dat ouder wordt, kan makkelijker grenzen stellen, wat noodzakelijk is om zichzelf te beschermen.

WAT GEBEURT ER BIJ EEN KIND ALS DE OUDER INNERLIJK AFWEZIG IS?

Als klein kind kijk je in de ogen van je ouders om daar een bevestiging van je gevoel, liefde of troost te krijgen. Als de ouder die blik alleen kan beantwoorden met een leegte, wanhoop of afwezigheid (doordat hij of zij zelf destijds tekorten heeft opgelopen) leert het kind om de eigen behoeftes aan de kant te zetten om zo te overleven. De leegte van de ouder wordt door het kind gevoeld en het kind gaat alles doen om voor de ouder te zorgen. Want dan is de kans het grootst dat het kind iets gaat ontvangen wat mogelijk voedend is. Als kind ga je aangepast en aangeleerd gedrag vertonen. Alles wat je doet moet een positief effect op de ouder hebben. Je zorgt dat je perfect wordt, alles achter een lach verbergt, want je ouder kan het onvoldoende aan als er iets met je is en je gaat je eigen behoeften negeren. Je weet dan op een gegeven moment niet meer wie je bent en hoe je bij jezelf kunt komen. Soms kom je als ‘nep’ over bij je omgeving, behoudens bij de betreffende ouder. Er ontbreekt eigen authentiek gedrag. Ook ontstaat de overtuiging ‘ik doe het wel alleen’ en vaak is het bijkomstige effect dat je mate van eigenwaarde afhangt van hoe je de ander tegemoet kan komen en hoe dat wordt gewaardeerd.

WAT IS DE RELATIE TUSSEN EMOTIONEEL AFWEZIGE OUDERS EN JE FAMILIESYSTEEM?

Je familiesysteem is de onlosmakelijk verbinding die je hebt met al je familieleden, je bloedband. Pas als je op je eigen plek staat, word je stevig en sterk als persoon. Maar wat is je plek? Ik gebruik hiervoor de metafoor van ‘de fontein’. Stel je een mooie fontein voor die uit meerdere bakken met water bestaat. Bovenin staan je voorouders, daaronder je opa’s en oma’s, dan de bak met je biologische ouders, daaronder jij met je (half)broers en zussen, miskramen, abortussen etc in volgorde van geboorte en daaronder jouw kinderen. En ga zo maar door. Jij staat altijd in de kindsbak onder je ouders. De ene plek is niet beter dan de andere. Om je innerlijk vervuld te voelen moet je op jouw plek in de fontein gaan staan, waarbij je beide ouders hun plek gunt in de bak boven je en geen verantwoordelijkheid overneemt die niet van jou is. Je bent als kind nooit verantwoordelijk voor het geluk van je ouders. Uitsluitend op jouw plek pak je de onzichtbare stroming van de fontein op die zo essentieel is voor je welzijn. Je kan uittekenen dat als iemand moeite heeft met het vinden van zijn plek in het dagelijks leven, hij of zij niet goed staat in de fontein.

Wellicht kun je aan de hand van deze metafoor zelf bepalen of jij op jouw plek staat? En wie weet zijn jouw ouders ook ‘opgestegen’ naar een bak boven hen doordat ze voor hun ouders, jouw opa’s en oma’s gingen zorgen of een oordeel over hen hebben? Op het moment dat je niet goed op jouw plek met je innerlijke houding in de fontein staat, ben je behoeftig. Een baby kan al voelen of een ouder een tekort heeft en gaat bijvoorbeeld de moeder ontzorgen door geen aandacht te vragen, of juist veel als de moeder een zorgbehoefte heeft. Als je niet goed in de fontein staat, is de kans reëel dat je te maken hebt gehad met ingewikkelde situaties met verwarrende gevoelens: ik hou van mijn ouders en toch krijg ik een mep of doe ik het nooit goed etc. In de basis hebben emotioneel afwezige mensen een zwaar lot waardoor ze zijn opgestegen in de fontein.

WELKE STAPPEN KUN JE ZETTEN OM GOED IN JE FAMILIESYSTEEM TE GAAN STAAN, ALS NARCISME EN EMOTIONEEL AFWEZIGE OUDERS EEN ROL SPELEN IN JE LEVEN?

Realiseer je dat je vandaag voor je overleving niet meer afhankelijk bent van de zorg van je ouders. Ze hebben gegeven wat ze je konden geven en bijna altijd is dat genoeg. Ouders zijn een package deal: al het mooie, minder mooie en alles waar je naar verlangt en nooit zult krijgen. Vaak verwijt je hen dat zij jou niet zien. De vraag is of jij hen kan zien? Want zien is de gehele package deal aanvaarden. Als jij hen afwijst of blijft vallen over wat er niet was, zie je alleen het minder mooie van de package deal. De kunst is om zowel rationeel als emotioneel een adequaat antwoord te vinden op ‘wat is van mij en wat is van de ander’. Je laat los wat niet van jou is en geeft desgewenst feedback en stelt grenzen. Wat van jou is, kijk je aan en doorleef dat ook in je lichaam voor de emotionele verwerking. Hiermee kom je op jouw plek in de fontein, waarbij je je behoeftigheid opheft. Dan zorg je extra goed voor je kinderen en kan al hun energie naar henzelf gaan in plaats van het opvullen van de leegte en behoeften van de ouders.

In mijn boek ‘De fontein, vind je plek’ beschrijf ik hoe je de behoeftigheid naar je kinderen kan opheffen door af te dalen naar jouw plek in de fontein. Het goede nieuws is dat je dit altijd zelf in de hand hebt. Het maakt niet uit of je ouders wel of niet leven en of je ze hebt gekend of niet. Het gaat erom dat je je ouders ziet en ‘aanneemt’.

DRIE ADVIEZEN VOOR OUDERS OM ’EMOTIONEEL BESCHIKBAAR’ VOOR HUN KINDEREN TE ZIJN?

Iemand kan tijdelijk, eeuwig en een kort moment emotioneel niet beschikbaar zijn. Realiseer je dat jouw manier van aanwezig zijn van invloed is op je omgeving. Het is slim om voor je ergens binnenkomt te checken of je in het hier en nu bent en in je lichaam zit, in plaats van in gedachten bent bij zaken elders. Een paar minuten ademhalingsoefeningen of een body-scan doen vanuit mindfulness voordat je ‘in het volgende stapt’, kan het verschil maken tussen echt contact of gedoe en ‘bevestiging’ dat het nooit anders zal gaan.

Zorg dat jij goed op jouw eigen en unieke plek in de fontein staat. Kijk daarbij ook mogelijk traumatische ervaringen en depressies aan. Schrijfster Brene Brown zegt heel mooi in haar boek ‘De kracht van kwetsbaarheid’: “Als we het moeilijk hebben, zijn velen van ons beter in staat om pijn te veroorzaken dan de eigen pijn te voelen.” Daderschap en slachtofferschap liggen vaak in elkaars verlengde. Vraag desgewenst professionele hulp. Een depressie of trauma krijg je niet zomaar weg en je hoeft het niet alleen te doen.

Ken je triggers waardoor je overlevingsdeel in werking wordt gezet. Als jij weet welke situaties voor jou ingewikkeld zijn, kun je jezelf daarop voorbereiden. Iets hoeft je immers niet zomaar te overkomen. Het zijn jouw gevoeligheden en de wereld zal zich meestal niet aan jou aanpassen, anders ben je een mazzelaar. Wel kun jij beslissen hoe jij met een situatie wilt omgaan. Dat geeft je waardigheid en daarmee geef je een prachtig voorbeeld voor je kinderen, hoe zij met lastige zaken kunnen omgaan.’

WELKE THEMA’S HEB JE ALS VOLWASSENE ZELF TE HELEN BIJ AFWEZIGE OUDERS IN JE JEUGD?

Het belangrijkste thema is ‘durf te leven’. Dat behelst zowel geven als kunnen ontvangen. Soms is het verschrikkelijk spannend om juist wel gezien te worden en in de belangstelling te staan. Dat ben je immers niet gewend bij emotioneel afwezige ouders. Overwin je verlegenheid en durf in het licht te gaan staan bij mensen die je wel kunnen zien. En houd het uit dat het jou goed gaat, terwijl het niet altijd goed zal gaan met je dierbare mensen om je heen.

Een mooie definitie van levenskunst van Simone de Beauvoir is: “Het lef vinden om te breken met het ideaal en leren luisteren naar je eigen waarheid.” Je creëert alleen een ‘lifestyle’ als je vasthoudt aan een ideaalbeeld. Maar daarmee blijf je aan de oppervlakte van het leven in plaats van dat jij jezelf leert kennen in de package deal die jij ook bent. Als je het almaar te goed wilt doen, kan je nooit bij jezelf blijven. Leer keuzes te maken en grenzen te stellen. Aanvaard hierbij zonder mokken de consequenties anders vertoon je kind-gedrag. Durf jezelf te zijn, zonder dat als excuus te gebruiken om niet te hoeven veranderen, en ga jezelf verder ontwikkelen naar een nog mooiere versie van jezelf. Mensen zijn in staat om ergens overheen te groeien. Dat vereist echter wel bewustzijn van de situatie en actie in plaats van passiviteit. Realiseer je dat je pas tevreden over jezelf gaat worden als je ouders mogen zijn wie ze zijn. Je bent immers 50% je biologische vader en 50% je biologische moeder. De cirkel van emotioneel afwezige ouders kan voor een groot deel worden doorbroken door het aannemen van je ouders voor wie ze zijn en wat ze je kunnen geven. Ook heb je je overige persoonlijke vraagstukken aan te kijken. Als je ‘ja’ zegt tegen jouw lot, ontstaat altijd kracht. Vertrouw daarop.’