De kracht van kwetsbaarheid

Heb jij je weleens afgevraagd hoe het kan dat je je na een ontmoeting met iemand gesterkt voelde, terwijl het niet over koetjes en kalfjes ging? In dit artikel geef ik je handvatten mee over hoe je vanuit kwetsbaarheid de volledige bandbreedte van het mens-zijn kunt ervaren; met meer liefde, echtheid en flow.

Waarom je leven en relaties verbeteren als je kwetsbaar durft te zijn

“Toen we kinderen waren dachten we, dat we als we volwassenen niet meer kwetsbaar zouden zijn. Maar volwassen worden, is juist je eigen kwetsbaarheid accepteren,” aldus Madeleine L’Engle. In mijn jeugd had ik ook die valse en ijdele hoop. Mijn eigen kwetsbaarheid vond ik (te) pijnlijk om te ervaren. Ik voelde me dan ‘naakt’ en ‘gammel’. Dit speelde vooral als ik voor mijn gevoel tekortschoot en zeker wanneer dat objectief gezien ook het geval was. Als reactie ging ik me terugtrekken. Want dergelijke emoties waren te heftig om mee om te gaan, en al helemaal in aanwezigheid van anderen. Ook verminderde mijn bereidheid om in de ogen van een ander te kijken. Want mogelijk zag ik dan de teleurstelling of boosheid van een ander, die ik dan weer als een afwijzing ervaarde. Kwetsbaar zijn kon ik slecht uithouden.

Welke emoties ontstaan bij echte kwetsbaarheid?

Los van alle ‘officiële’ definities bestaat kwetsbaarheid voor mij uit enerzijds het kunnen aangaan van je primaire emoties en anderzijds in staat zijn moed te tonen in voor jouw spannende en angstige situaties. Primaire emoties zijn verbonden aan een gebeurtenis of wond en zijn kort en heftig. Een primaire emotie maakt je schoon vanbinnen, waardoor de scherpe kantjes van de gebeurtenis af gaan. Dit is een essentieel onderdeel van iets verwerken. Dit vraagt per definitie kwetsbaarheid. Met uitsluitend je ratio vindt nooit een volledige verwerking van een thema of gebeurtenis plaats. Vaak denk je echter dat je primaire emoties niet aankunt of uit kunt houden. Dan wordt de primaire emotie afgedekt door een secundaire emotie, of word je een wandelend hoofd. Dan heb je geen contact met je lichaam en reageer je uitsluitend vanuit je ratio. Secundaire emoties zijn langdurig en een verdedigingsmechanisme tegen de primaire emoties, omdat die te pijnlijk zijn. Het is bijvoorbeeld dus makkelijker om boos of verontwaardigd te zijn op de ander (secundaire emotie), dan te voelen hoe alleen en machteloos je bent of hoezeer je iets of iemand hebt gemist. Of je wordt heel rationeel (wandelend hoofd), in plaats van te voelen hoe verdrietig je bent dat je bent afgewezen door iemand of een voor een baan.’

Op welke manier worstelen jouw cliënten met kwetsbaarheid?

‘Je blijft altijd kind van je ouder, ongeacht je leeftijd. Het uitblijven van hun goedkeuring, hun interesse in jou voor wie je echt bent, of een gebrek aan erkenning, zorgen vaak voor kwetsbaarheid bij cliënten en afhankelijkheid op dat vlak. Dit patroon herhaalt zich vervolgens in je huidige leven. Andere cliënten schamen zich omdat ze zich ‘niet goed genoeg’ voelen, omdat ze voor hun gevoel hebben gefaald, niet ‘mee kunnen komen’ met de gangbare norm of te maken hebben met ‘daderschap of slachtofferschap-dynamieken’ bij henzelf.

Mensen zijn heel inventief in het wegdrukken van kwetsbaarheid en pijnlijke gebeurtenissen en met het voelen van primaire emoties in hun lichaam. Observeer bij jezelf maar eens welke tactieken je daarvoor toepast. Hoe harder je iets wegdrukt en ontkent, hoe harder dit op een gegeven moment terugkaatst. Vergelijk het met een bal onder water. Het kost je energie om pijnlijke situaties weg te drukken, met als gevolg dat er energielekken, ziektes of een burn-out ontstaan. Je hebt niet altijd door dat je iets wegdrukt, doordat je bijvoorbeeld steeds afleiding zoekt in sociale contacten of heel hard werken. Of je blijft maar praten in plaats van stil te zijn en te voelen wat er echt is. Of je wisselt structureel de ene partner of baan voor een ander in, etc. Zo ontwijk je dus je primaire emoties terwijl je jezelf wijs kan maken dat je lekker bezig bent.’

Heeft elk mens het in potentie in zich om kwetsbaar te kunnen zijn? Of is de eeltlaag bij sommigen zo dik dat dit bijna onmogelijk is?

‘Soms is een mens dusdanig beschadigd dat het trauma en overlevingsmechanisme de macht heeft gegrepen, waardoor het onmogelijk is om bij kwetsbaarheid te komen. Brené Brown zegt hierover: “Als we het moeilijk hebben, zijn velen van ons beter in staat om pijn te veroorzaken dan te voelen. We verspreiden de pijn liever dan die te voelen.” Voelen heb je namelijk nodig om dingen te verwerken, en dan gaat het hier over primaire emoties. Secundaire emoties gaan je niet verder helpen. Integendeel, je blijft in hetzelfde kringetje draaien.

Gelukkig blijkt de mens over veel veerkracht te beschikken. Dat heeft de geschiedenis tot op de dag van vandaag bewezen en is ook goed zichtbaar met wat er momenteel in de wereld speelt. Maak als mens de wijze keuze om ‘stevig zijn’ te zijn. Dat is niet hetzelfde als ‘sterk zijn’, want als je alleen maar sterk bent, breek je eerder of je doet jezelf tekort als mens. Stevig zijn = sterk zijn + kwetsbaar zijn. Dit is een dualiteit, dus twee kanten van dezelfde medaille. Vaak heb je voorkeur voor een bepaalde zijde van de medaille. De kant die je niet leuk vindt, druk je als een bal onder water weg. Maar een dualiteit wil compleet zijn, dus de kant die je zo hard wegdrukt gaat zich vroeg of laat melden. En vaak op momenten en bij mensen waar je je kwetsbaarheid liever niet wilt laten zien. Sta jezelf dus toe om te bewegen naar de kant die je niet zo leuk vindt. Als je die kant (vermoedelijk kwetsbaarheid) immers niet zelf ‘organiseert’, wordt die kant voor jou georganiseerd. Ook al is je pantser van beton, de dualiteit zal zich vroeg of laat en onverwachts tonen. Het barstje gaat zich melden.

Waaraan merk je dat iemand zich echt kwetsbaar opstelt, en wanneer is het aangeleerd gedrag?

Allereerst voel je het verschil in je lichaam. Je loopt namelijk leeg en verliest energie als iemand in secundaire emoties zit en de ‘kwetsbaarheid’ niet echt is. Vaak word je ook uitgenodigd om de ander te gaan redden, wat toch niet lukt en vervolgens tot frustraties leidt. Bij primaire emoties word je oprecht bewogen en voel je verbinding met de ander. Je resoneert mee in de betreffende emotie.

Kwetsbaarheid heeft op onbewust niveau te maken met de angst om er niet toe te doen en te verdwijnen, met als grootste angst; de dood. Het is de wens en behoefte van het ego om juist te blijven bestaan. Je hebt als mens een dienend ego en een ongezond ego. Je dienende ego is een ‘vervoersmiddel’ in de vorm van een identiteit om jezelf in de wereld te zetten. Een ongezond ego kan ‘kwetsbaarheid’ als een trucje inzetten om aandacht te generen en drama te ensceneren. Je ongezonde ego gebruikt ‘drama’ als voedingsbron en houdt daarmee zichzelf in stand. Ergens voel je dat jij dan wordt gebruikt als figurant in een toneelstuk van een ongezond ego. Hoe het ego ‘werkt’ beschrijf ik in mijn tweede boek ‘De fontein, maak wijze keuzes’.

Onthoud wel: het gedrag dat iemand laat zien is de beste keuze van dat moment, ongeacht of het effectief is of niet. Want anders had iemand ander gedrag laten zien. Nu terug naar de vraag: hoe merk je of iemand echt kwetsbaar is? Je ziet en voelt dat er sprake is van primaire emoties. Er is een overgave in iemand die kwetsbaar is. Er is geen andere keuze dan ‘ja’ te zeggen tegen het betreffende moment in het hier en nu. Deze overgave is de andere kant van ‘controle’. Overgave gaat over het toelaten van het niet-weten en los kunnen laten. Door die overgave en de primaire emoties opent zich een ruimte, van waaruit iets nieuws kan ontstaan. Die ruimte was nooit ter beschikking gekomen als je krampachtig blijft vasthouden, aan wat je als een bal onder water tegen wilt houden. En vaak is dat niet zo spannend als waar je voor vreesde. “Wat een rups het einde van de wereld noemt, noemt de rest van de wereld een vlinder.” (Lao Tzu)

Als je het lastig vindt je kwetsbaar op te stellen, hoe kun je hier mee oefenen?

Alvorens je gaat ‘oefenen’ mag je je realiseren dat je door je kwetsbaarheid aan te gaan, je het belemmerende, onrustige en opgejaagde gevoel gaat doorbreken. Beeld je de innerlijke rust die ontstaat eens in als je niet meer krampachtig hoeft te vechten. Ten tweede: ik deel de gangbare mening niet dat je altijd kwetsbaar moet zijn, alles met iedereen moet delen en in de openbaarheid moet gooien. Dus als je je kwetsbaarheid wilt toelaten en ervaren, doe dat in een veilige omgeving met mensen om je heen die je steunen of desgewenst in je eentje. Wees dus selectief.

En nu het belangrijkste: een jongere versie van jezelf kon die kwetsbaarheid vaak niet aan. Je had destijds minder hulpbronnen en vaardigheden ter beschikking om te ‘overleven’ dan je huidige versie heeft. Ook was je voor je ‘overleving’ nog afhankelijk van je ouders en je omgeving. Als je voor je ouders moest zorgen, had je geen tijd voor kwetsbaarheid. Als je boos bent op je ouders, is de kans groot dat je met secundaire emoties te maken hebt. Een jongere versie kon die kwetsbaarheid dus nog niet aan, maar de meest recente versie van jezelf kan dat wel. Die kan voor zichzelf zorgen en hoeft niet meer loyaal te zijn om te overleven. Je bent nu volwassen en kunt je eigen koers varen. Zorg dus dat je goed in het hier en nu bent of komt.

Hoe je bij je kwetsbaarheid kunt komen, is verschillend. Adem naar de primaire emoties sturen is altijd noodzakelijk. Ga rustig zitten, lokaliseer de ‘zware plek’ in je lichaam, voel en stuur daar ademhaling naar toe. Vergeet niet dat je je primaire emotie niet bent. Wellicht moet je je aannames en overtuigingen onder de loep nemen. Of een actieplan maken welk gedrag je gaat laten zien in welke scenario’s. Wellicht moet je vertragen en niet meer weglopen. Hier is dus niet iets eenduidigs over te zeggen. Ken jezelf en je verdedigingsmechanisme. En als je die niet kent, ga dan waarnemen welk gedrag je vertoont op het moment dat kwetsbaarheid zich bij je meldt. Als je die signalen vroegtijdig herkent, kun je je actieplan toepassen.

Welke onzichtbare wetmatigheden uit je familiesysteem kunnen je kwetsbaarheid durven tonen in de weg zitten?

Elke familie kent bewuste en onbewuste gedragsregels over wat wel en niet acceptabel is binnen deze groep. In veel families wordt over bepaalde zaken niet gesproken, worden emoties niet getoond of is er gewoon geen tijd of ruimte om kwetsbaar te zijn. Zo word je geconditioneerd om niet kwetsbaar te zijn. Een andere reden kan zijn dat je hebt besloten ‘ik doe het wel alleen’. Deze houding ontwikkel je als je bent ‘opgestegen’ in ‘De fontein’. De metafoor van De fontein gebruik ik om je plek te duiden in je familiesysteem, waarbij elke bak van de fontein voor een generatie staat. Jij staat altijd in de kindsbak onder je ouders. Om verschillende redenen kan je van je plek zijn gegaan om ergens boven je ouders uit te komen in De fontein. Dat noem ik opstijgen 1 t/m 3: Opstijgen 1 ontstaat als je verantwoordelijkheid voor je ouders overneemt die niet van jou is. Opstijgen 2 gebeurt doordat je een flink oordeel over je ouders hebt en hen eigenlijk hun plek misgunt. Opstijgen 3 is een zogenaamde onbewuste identificatie. Voor uitleg verwijs ik naar mijn twee boeken over ‘De fontein’. Waar het hier omgaat, is dat door af te dalen naar jouw plek in De fontein, je de overtuiging wijzigt van ‘ik doe het wel alleen’ naar ‘ik kan het wel alleen, maar hoef het niet alleen te doen’. Dit geeft toegang tot je kwetsbaarheid.

Wat heeft kwetsbaarheid met je kunnen verbinden te maken?

In je kunnen verbinden zit altijd een risico. Als je uitreikt wil je ontvangen, maar het is niet gezegd dat je krijgt wat je wilt. En door te ontvangen krijg je iets waar je naar verlangt en ontkom je niet aan het feit dat je je schuldig gaat voelen. Dat wordt over het algemeen als een rottig gevoel ervaren, want je staat bij de ander in het krijt, dus je gaat geven. Als de ander dat kan ontvangen, ben jij je schuldgevoel kwijt. Die ander heeft iets moois ontvangen en wil iets teruggeven, waarbij de ander ook zijn schuld weer kwijtraakt en ga zo maar door. Geven en ontvangen moet in balans zijn om een voedende relatie te zijn. Dit geldt voor alle relaties, behalve tussen ouder en kind. Een ouder heeft per definitie altijd meer gegeven dan een kind ooit terug kan geven, namelijk het leven. Je niet verbinden is dan een manier om jezelf te beschermen tegen je kwetsbaarheid. Maar de verbinding tussen jou en de ander wordt alleen maar sterker als je meer van jezelf laat zien. Hoe meer je van jezelf laat zien in plaats van ‘please-gedrag’ te vertonen of een kameleon te zijn, hoe groter de kans is dat je bepaalde mensen aantrekt en anderen juist afstoot. Het vraagt dus om moed om je te kunnen verbinden. De vraag is of je die moed kan en wilt vinden. Angst moet je hebben, het beschermt je ook, maar het mag je niet belemmeren.

Wat kan kwetsbaarheid tonen je brengen in het leven?

Nog afgezien van het feit dat je diepgaande (liefdes)relaties kunt aangaan, word je ook een completer en weerbaarder mens. Je kunt sterk en kwetsbaar, dus stevig zijn. Pech en tegenslag horen bij het leven, net zo goed als voorspoed en vreugde. Als je kunt omgaan met lastige gevoelens hoef je jezelf niet bij voorbaat te beschermen. Dat betekent dat je van de waakvlam afgaat en het leven vol durft te leven. De Deense filosoof Søren Kierkegaard zei: “Wie iets waagt, verliest even zijn houvast. Wie niets waagt, verliest zichzelf. Oftewel, loslaten zorgt voor tijdelijk verlies van houvast. Niet loslaten zorgt voor het permanent verliezen van houvast.” Nino Hartischwili schrijft in haar boek ‘Het 8e leven voor Brilka’: “Iemand die een sluier nodig heeft, een voorwerp, ook al is het van zijde, tussen zichzelf en de wereld is bang voor het leven. Hij is bang om dingen te beleven, ze echt te voelen. En ik vind het leven veel te kort en veel te mooi om het niet echt in de ogen te zien, het echt aan te gaan, het niet echt te leven.”

Hoe kun je integer reageren op een dierbare die zich kwetsbaar opstelt en wat jou in eerste instantie een ongemakkelijk gevoel geeft?

In plaats van weg te lopen of juist te gaan troosten, ga je op ‘ontvangen’ staan en niet op zenden. Luister actief, ga niet interpreteren en reageren. Laat een stilte vallen en laat in je gedrag zien dat je er bent. Blijf beschikbaar voor de ander met een hoge mate van kwaliteit van aanwezigheid. Ga niet direct troosten. Dan ontneem je de ander de kans om bij de primaire emoties te komen, die die persoon juist schoon kunnen maken vanbinnen. Te snel willen troosten betekent vaak dat jij je ongemakkelijk voelt. Zo zeg je eigenlijk dat de ander dit niet mag voelen of dat de situatie niet zo mag zijn als die is. Ga vervolgens bij jezelf onderzoeken waarom je je ongemakkelijk voelt. Blijf bij jezelf in plaats van iets buiten jezelf leggen. Als de ander dus iets doet of nalaat, onderzoek je wat dat met jou doet. Realiseer je dat de ander een spiegel voor je is, en pas op dat je iets niet te snel persoonlijk neemt. Dan is je ego aan het woord. Je ego heeft de neiging een probleem van zichzelf te maken, want daarmee genereert het aandacht en bestaansrecht voor zichzelf.

Een laatste wijze raad over kwetsbaarheid.

Alles wat leeft en waardevol is, is kwetsbaar. Je mag kwetsbaar zijn. Alleen als je ‘ja’ durft te zeggen tegen je kwetsbaarheid en ook je sterfelijkheid, kun je je leven ten volle leven. En doe dat met je ogen open. Want met je ogen open is het leven veel minder eng dan met je ogen dicht. Dan kunnen je gedachten met je aan de haal gaan. En een emotie houdt snel op te bestaan als je er geen gedachte of interpretatie aan vastknoopt. De werkelijkheid is vaak minder spannend dan je denkt. Onzekerheid ligt altijd op de loer in het leven. Dat kan je kwetsbaar maken. Dat is de prijs die hoort bij de grote beloning: diep geraakt en ontroerd worden door al het mooie dat zich openbaart als je bij je kwetsbaarheid kunt komen. Durf te laten ontstaan wat er is. Simone de Beauvoir zegt het volgende: “Levenskunst is het lef vinden om te breken met het ideaal en leren luisteren naar je eigen waarheid. Het vasthouden aan ideaalbeelden is slechts ‘lifestyle’ en zorgt dat je aan de oppervlakte van het leven blijft en alles wat je uniek maakt verstopt blijft. Als ik niet durf te laten zien hoeveel liefde en creativiteit er diep in mij schuilgaat, als ik niet kwetsbaar kan zijn, hoe kan ik dan ooit de top van mijn kunnen bereiken?