Hoe ga je om met schuld?

Schuld en schuld gevoel kunnen aan elkaar zijn gekoppeld, maar dat hoeft niet het geval te zijn. Je kan je schuldig voelen zonder dat sprake is van schuld en je kunt ook schuld ‘hebben’ terwijl je je niet schuldig voelt. En dan is er ook nog zoiets als onschuld. Als je iets doet wat valt binnen de kaders van een groep of familie, voel je je onschuldig en goed. Als je dusdanig handelt dat het ingaat tegen het systeem, waarbij je de kans loopt uiteindelijk uitgestoten te worden, voel je je schuldig en slecht. Dit is je persoonlijke geweten en daar ben je je altijd van bewust. Dit geweten voel je. Het lijkt op een zintuig dat laat weten in welke mate je ergens bij hoort of niet. Het persoonlijke geweten is van toepassing op je familie maar ook op andere groepen. Per groep gelden verschillende regels. Zo kun je de meest afschuwelijke dingen doen zonder je schuldig te voelen: Denk aan jeugdbendes of de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. Deze mensen hebben gruwelijke daden begaan, maar ervaren toch een schoon geweten.

Is 'schuld' hetzelfde als een 'schuldgevoel'?

Schuld en schuld gevoel kunnen aan elkaar zijn gekoppeld, maar dat hoeft niet het geval te zijn. Je kan je schuldig voelen zonder dat sprake is van schuld en je kunt ook schuld ‘hebben’ terwijl je je niet schuldig voelt. En dan is er ook nog zoiets als onschuld. Als je iets doet wat valt binnen de kaders van een groep of familie, voel je je onschuldig en goed. Als je dusdanig handelt dat het ingaat tegen het systeem, waarbij je de kans loopt uiteindelijk uitgestoten te worden, voel je je schuldig en slecht. Dit is je persoonlijke geweten en daar ben je je altijd van bewust. Dit geweten voel je. Het lijkt op een zintuig dat laat weten in welke mate je ergens bij hoort of niet. Het persoonlijke geweten is van toepassing op je familie maar ook op andere groepen. Per groep gelden verschillende regels. Zo kun je de meest afschuwelijke dingen doen zonder je schuldig te voelen: Denk aan jeugdbendes of de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. Deze mensen hebben gruwelijke daden begaan, maar ervaren toch een schoon geweten.

Hoe kan een diepgeworteld schuldgevoel een familiesysteem binnen glippen?

Je hoort onlosmakelijk bij je biologische familie. Zonder dat je je er bewust van bent maak je onontkoombaar deel uit van het zogenaamde familiegeweten. In het familiegeweten liggen alle herinneringen en gebeurtenissen opgeslagen die betrekking hebben op jouw familiegeschiedenis. Het familiegeweten is in tegenstelling tot het persoonlijke geweten niet voelbaar en waarneembaar, maar de effecten ervan zijn merkbaar. Het familiegeweten speelt zich af op een diep onbewust niveau. Het familiegeweten heeft als voornaamste doel de familie bij elkaar te houden en waar nodig de balans tussen geven en ontvangen van het gehele familiesysteem te herstellen. Het familiegeweten accepteert het niet als een persoon behorende bij dit familiesysteem wordt buitengesloten en zal ingrijpen. Het familiegeweten wordt geactiveerd en gaat iemand anders uit het familiesysteem, vaak een kind uit een latere generatie, in dienst nemen om de persoon die buiten is gesloten te vertegenwoordigen. Deze willekeurige aanwijzing gebeurt volledig buiten het bewustzijn van het kind om. Je wordt zonder dat je het weet symptoomdrager van wat er in je familie speelt. Het onbewust in dienst genomen kind gaat gevoelens en het gedrag van de buitengesloten persoon ervaren en gaat leven volgens de dynamiek: ‘het zal mij niet beter gaan dan jou’. Dit heet ook wel een onbewuste identificatie of verstrikking. In mijn boek ‘De fontein, vind je plek’ gaat ik hier uitgebreid op in en wat ik beschouw als ‘opstijgen in de fontein’.

Ik realiseer me terdege dat dit moeilijk te bevatten is. Tijdens een familieopstelling kan zichtbaar gemaakt worden voor een client hoe dat schuldgevoel voor en met elkaar wordt gedragen door het familiesysteem. De ene persoon kan daarbij veel zwaarder belast zijn dan de ander. Dat is puur willekeur/mazzel of pech. Om terug te komen op de vorige vraag; je kunt dus onschuldig zijn omdat je mee bent genomen in een onbewuste dynamiek van de verstrikking, maar je blijft altijd wel verantwoordelijk voor je daden. Ingewikkeld nietwaar? En voeg hier dan nog het thema ‘schuld’ aan toe vanuit bepaalde religies…

Hoe laat het thema 'schuld' zich zien in je leven? Ik kan me voorstellen dat het zich niet altijd laat kenmerken door een standaard schuldgevoel van een verkramping in je onderbuik dat je meteen kunt plaatsen...

Ken je het zogenaamde ‘lieve brave meisjes en jongetjes syndroom’? Als je maar aan de verwachtingen van anderen voldoet, hard werkt, aardig doet, niet klaagt en altijd klaar staat, komt het uiteindelijk allemaal goed. Keep on dreaming… Je blijft toeschouwer van het leven in plaats van te strijden voor jouw plek. De wereld zit nu eenmaal zo in elkaar dat we vechten om hetzelfde been of tegenstrijdige belangen hebben. In dit patroon wil je onschuldig blijven en geen vuile handen maken. Je lijkt wellicht extreem verantwoordelijk, maar neem je ook verantwoordelijkheid voor je eigen leven in plaats van uitsluitend voor andermans leven? Moet je niet eerst ziek worden omdat je je eigen grenzen niet weet te bewaken? Om te groeien en volwassen te zijn, ontkom je niet aan de dynamiek van je schuldig maken. We leven in een wereld van dualiteiten: van twee kanten. De andere kant van het lieve brave meisjes/jongetjes syndroom is je daderschap nemen. Hier bedoel ik niet dat je het criminele pad op gaat, maar dat je verantwoordelijkheid neemt voor jouw leven. Je pakt jouw ruimte en laat het jezelf goed gaan. Ook al betekent dat wellicht dat mensen je minder aardig vinden, in je teleurgesteld zijn of dat je wellicht zelfs een mentale wond toebrengt. Misschien moet je die relatie wel verbreken omdat dat beter is voor jou, waarbij je weet dat de ander daardoor in een gat zal vallen. Je voelt je dan schuldig. Die schuld heb je uit te houden, want als je toch blijft hangen in de relatie die niet goed is voor jou beland je weer in het lieve brave meisjes/jongetjes syndroom.

Wanneer is een schuldgevoel terecht en wanneer niet volgens jou?

Schuld kent gezien het bovenstaande dus meerdere dimensies. Op een concreter niveau kun je wellicht (h)erkennen dat een kind (zeker als het klein is) alles wil doen om de ouders gelukkig te maken. Stel dat ouders objectief gezien ‘vreemd gedrag’ vertonen: Een kind legt liever de schuld bij zichzelf dan dat het wil overwegen dat er iets met de ouders aan de hand zou zijn. Vanuit de grote liefde van een kind voor een ouder bestaat die optie niet. Simpeler is het om jezelf de schuld te geven: Als jij maar slimmer, liever, braver, mooier etc geweest zou zijn, dan zou dit nooit zijn gebeurd. Dit heet ook wel valse hoop en valse macht. Dit patroon blijft zich vaak ook in het volwassen leven herhalen. Het is makkelijker op jezelf te schuld te geven, dan de realiteit onder ogen te zien. Dit schuldgevoel is dus niet terecht en komt voort vanuit een grote loyaliteit.

Soms echter is het duidelijk dat je schuld hebt. Stel dat jij die relatie verbreekt. Jouw aandeel in het beëindigen van de relatie ligt bij jou en dat wat van de ander is, ligt bij hem of haar. Schuld is in dit geval dus niet slecht. Je hebt dat schuldgevoel echter wel te verduren en te verdragen. Als je je extreem schuldig voelt omdat je het uitmaakt, wil je je schuld niet voelen waardoor je de voordelen van de kant van de dualiteit van je daderschap nemen niet pakt. Je zo schuldig voelen is dan een soort boetedoening die nergens toe dient. De kunst is dus om ‘de schuld’ als een primaire emotie te doorvoelen. Zie het artikel ‘Wat zijn emoties die schoonmaken van binnen en welke kun je beter vermijden?’

En wat is de beste manier om met een diepgeworteld schuldgevoel om te gaan zodat het je niet meer in de weg staat?

Accepteer dat schuldig maken bij het leven hoort. Het is zelfs noodzakelijk. Een relatie (zowel een liefdesrelatie als alle overige relaties, behoudens tussen ouders en kinderen) is een constante uitwisseling van geven en ontvangen. Jij geeft iets aan je partner, collega of een vriend(in) en deze persoon kan ontvangen. Door aan te nemen (te ontvangen) ontstaat per definitie een schuldgevoel. Dat is een rotgevoel en dat wil je kwijt waardoor die persoon gaat geven om te vereffenen. Als jij dat aanneemt, is het schuldgevoel bij de ander weg, maar jij voelt je nu schuldig omdat je hebt aangenomen. Dat wil je weer vereffenen, waardoor jij gaat geven en als de ander het aanneemt, word jij weer onschuldig en de ander schuldig. Zo ontstaat een prachtige omzet van geven en ontvangen. Aannemen is dus je schuldig maken. Het is dus pure noodzaak om je schuldig te maken, anders kun je geen relaties aangaan. Relaties vestigen zich dus in het over en weer kunnen aannemen. Jezelf dus leren om schuld te aanvaarden, zorgt ervoor dat je verbindingen tot stand brengt. Dit is dus een gezonde balans tussen schuld en onschuld.

En hoe ga je om met een oppervlakkig schuldgevoel?

Verwerking van iets gebeurt altijd op twee niveau’s. Enerzijds op een (rationeel) cognitief niveau en anderzijds op een emotioneel niveau. De verwerking op emotioneel niveau doe je door je primaire emoties te voelen. Het mooie is dat als je je schuld echt aanneemt en er ja tegen zegt, je altijd stevigheid en kracht krijgt als mens.

Wat is er aan de hand wanneer iemand helemaal geen schuldgevoelens kent? Is er dan een gebrek aan geweten en empathie?

In mijn optiek zitten we hier in een ongezond spectrum. Iemand is dusdanig beschadigd dat hij of zij geen empathie en schuldgevoelens meer kent. Deze mensen zijn in mijn optiek ziek en kunnen gevaarlijk zijn. Je schuldig kunnen voelen zorgt er namelijk voor dat je jezelf bij kunt sturen naar gedrag dat maatschappelijk is geaccepteerd. Als een kind helemaal zonder grenzen is opgevoed en alles mocht, blijkt vaak dat dit kind als het volwassen is helemaal de weg kwijt raakt. Als je namelijk nooit een slecht geweten voelt (omdat alles mocht), ken je ook geen goed geweten. Daardoor krijg je nooit een voldaan en tevreden gevoel. Dan heb je allerlei kicks nodig om je levendig te voelen. Hoe doods ben je dan vanbinnen.

Wil je verder nog iets meegeven? Een wijze les of een mooie quote?

Je ontkomt niet aan de dynamiek van schuld en onschuld als je als volwassene door het leven wilt gaan. Op de vraag hoe je dat doet, moet je zelf een antwoord formuleren. Dat kan alleen jij beslissen. Welke keuzes maak je en ben je bereid om daarvan de consequenties zonder morren te aanvaarden? Als je dan niet wilt en durft, blijf je kind en onschuldig. Je zult je op een bepaalde manier leeg blijven voelen want je gaat niet aan wat ook bij het leven hoort, namelijk je schuldig maken. Je mist daardoor vermoedelijk een stuk menselijkheid en aanvaarding dat je in wezen niet anders bent dan anderen. Wellicht ontbeer je ook mildheid naar anderen. Je gaat immers zelf niet de genuanceerde worsteling van het leven aan. Hierdoor is de kans groot dat je andere mensen snel veroordeelt en vermoedelijk ook jezelf. Het nemen van je schuld is het (aan)nemen van je leven. Je draagt dan verantwoordelijkheid voor jouw leven. Vermoedelijk zul je dan een oud en tevreden mens zijn aan het einde van je leven! Vanuit jouw plek in de familiefontein gaat dat je het gemakkelijkste af. Ik hoop dat je stevig op jouw plek staat. Zie mijn boek ‘De fontein, vind je plek’.

Tot slot een quote van Barack Obama in Cairo uit 2009: ‘Het is makkelijker een oorlog te beginnen dan te beëindigen. Het is makkelijker anderen de schuld te geven dan naar jezelf te kijken, om de verschillen met een ander te benoemen dan de overeenkomsten. Maar we moeten het juiste pad kiezen, niet slechts het meest makkelijke pad’.