Hooggevoeligheid en je plek in het familiesysteem

17.04.2019

| Els van Steijn voor holistik.nl

Iemand gaf mij lang geleden het compliment ‘je voelsprieten zijn zo sterk en lang, dat je er bijna over zou kunnen struikelen. En jij weet het om te zetten in iets goeds’. In die tijd kende ik de term Highly Sensitive Person (HSP) nog niet; of te wel hooggevoelig zijn. Ik scoor hoog op de HSP test. Ik dacht dat iedereen die fijngevoeligheid had en vond het ook heel normaal dat bij mij prikkels en situaties hard binnen kwamen. Steeds meer kreeg ik door dat mensen verschillen in het opvangen van prikkels en hoe dat hen beïnvloedt. Toen ik destijds de film Hotel Rwanda zag over de genocide in Rwanda, merkte ik dat bij mij prikkels lichamelijk heel hard binnen komen. Mijn partner was ook geraakt en kon zichzelf op een natuurlijke manier goed beschermen tegen een grote heftigheid aan indrukken. Er is een periode geweest dat ik alleen de negatieve kanten zag van hooggevoeligheid. Nu zie ik het als mooi en nuttig en lukt het me meestal om mezelf te beschermen tegen teveel prikkels. In mijn werk als coach en familie- & organisatieopsteller gebruik ik juist mijn hooggevoeligheid om subtiele waarnemingen te kunnen doen en ‘voel’ ik vaak wat er speelt, zonder dat ik het bewust weet. Daardoor kom ik snel bij de essentie als ik met mijn clienten werk. Als de onbewuste patronen zichtbaar zijn gemaakt, kunnen mijn clienten ze veel beter hanteren.

Wat betekent hooggevoelig zijn voor jou?

Wat zie je er van terug in je praktijk?

Clienten die hoog sensitief zijn vertellen me vaak dat ze in privé situaties en hun professionele werkleven direct aanvoelen wat er tussen de regels speelt. Ze voelen het als mensen het zwaar hebben ook al wordt dat ontkend en dan gaan ze direct in de ‘actie-stand’ of regelen wat er geregeld moet worden. Hierbij is het de vraag of die verantwoordelijkheid op hun schouders rust. Of ze voelen dat in een vergadering dingen worden gezegd, die incongruent zijn met het non-verbale gedrag en wat volgens hen echt speelt. Dit zorgt voor verwarring en twijfel. Ook zeggen clienten dat ruzies en geschillen keihard binnenkomen en dat zij zulke momenten maar moeilijk kunnen uithouden. Ook voelen ze de impliciete verwachtingen van anderen haarscherp aan. Dit uit zich vaak in het zogenaamde ‘lieve brave meisjes/jongetjes-syndroom’ ook al ben je volwassen: Liever jezelf aanpassen dan je schuldig voelen en voor jezelf kiezen.

Wat hebben HSP en je familiesysteem met elkaar te maken?

Ik heb het vermoeden dat HSP ontstaat als je niet goed op jouw plek in de (familie)fontein staat. Ik ga er vanuit dat hardnekkige patronen in je leven altijd terug te voeren zijn op je systeem van herkomst. Je systeem van herkomst is de onlosmakelijke band met je familie (bloedband). Om je plek in je familiesysteem duidelijk te maken, gebruik ik de metafoor van ‘de fontein’.

Stel je een mooie fontein voor met meerdere bakken met water boven elkaar, die elkaar bevloeien. Bovenin staan de grootouders, in de bak daaronder je vier opa’s en oma’s. De bak daaronder is van je biologische ouders en jij staat altijd in de kindsbak onder je ouders. Jouw kinderen staan weer in de bak onder jou en ga zo maar door. Je moet op jouw plek in de kindsbak staan in volgorde van geboorte (inclusief miskramen, geaborteerde kinderen, half broers en -zussen en overleden broers en zussen) om de onzichtbare stroming van de fontein op te vangen, die zo essentieel is om je innerlijk goed te voelen.

Vaak sta je niet op jouw plek. Een reden waardoor je wellicht bent ‘opgestegen’ in de fontein (waardoor je niet meer op jouw plek staat) is omdat je verantwoordelijkheid hebt overgenomen voor bijvoorbeeld de bak boven je (een van je ouders of alle twee). Je moeder (of vader) was ziek, overwerkt, of kon slecht met haar emoties, spanning of een bepaalde situatie omgaan (bijvoorbeeld een scheiding, het verlies van een dierbare, afwijzing etc.) waardoor jij je ging aanpassen, zodat zij ontlast werd. Jij voelde de stemming waarschijnlijk haarfijn aan en wist wat je te doen stond om haar op te vrolijken, te ontlasten en het haar naar de zin te maken. Op zich is dit tijdelijk geen probleem. Als dit lang aanhoudt en kinderen doen in eerste instantie alles voor hun ouders om hun gelukkig te maken, zorgt het kind voor de ouder in plaats van andersom. Dit patroon blijft zich herhalen zolang je niet goed op jouw eigen plek in de fontein staat. Kinderen zijn zelfs (onbewust) bereid om ziek te worden of extra aanhankelijk te worden omdat een ouder een tekort of een zorgbehoefte heeft.

Ik geloof dat kinderen die al vroeg verantwoordelijkheid zijn gaan dragen voor een van de ouders een grote kans op HSP hebben. Zelfs baby’s voelen feilloos aan wanneer een ouder behoeftig is. Als het kind uiteindelijk op zijn of haar plek in de fontein kan komen (en dat heb je altijd zelf in de hand) kan de HSP beter hanteerbaar worden omdat het lukt om jezelf dan beter te beschermen. Hoe je goed op jouw plek in de fontein kunt komen, kun je lezen in mijn boek ‘De fontein, vind je plek’.

Kan hooggevoeligheid beter hanteerbaar worden als je beter op je plek in de fontein gaat staan?

Als je van jongs af aan en langdurig voor (een van) je ouders hebt gezorgd, ben je als het ware versmolten met bijvoorbeeld de moeder. Elk kind weet als het klein is niet waar het ophoudt en de moeder begint en andersom. Je bent dan grenzeloos. Als de moeder verdrietig is, is het kind het ook. Mogelijk is het kind net vrolijk van school teruggekomen en thuisgekomen wordt het kind meegezogen in de stemming van de moeder. Opeens is het vrolijke kind verdrietig. Een kind ervaart dit als een eigen gevoel, terwijl het feitelijk een overgenomen emotie is. Het kind heeft nog ‘geen huid’ ontwikkeld, die het beschermt. Alles kan linea recta ‘geïmplanteerd’ worden bij het kind.

Als het kind groter wordt, realiseert het zich dat het een andere entiteit is dan de moeder. Dan kan het kind als het groot en volwassen wordt, waarnemen dat het niet goed met de moeder gaat, maar neemt dat gevoel niet over. Het kind zegt dan innerlijk: Ik hier en zij daar, met liefde en respect. Dit kan nog steeds vol empathie en medeleven, maar het kind neemt het gevoel niet meer over.

Als een kind voelt dat de moeder (of vader) heel behoeftig is, lukt het niet om los te blijven van het gevoel van de ouder en wordt het kind ingezogen in de sfeer van dat moment. Hoewel het kind realiseert dat het om twee personen gaat, heeft de scheiding diep van binnen niet plaats gevonden. Dit is voor een kind (dat ondertussen volwassen is geworden) onveilig, want alles komt even hard binnen. Dit patroon herhaalt zich ook in de rest van zijn of haar leven en in relaties. Maar ook in het opnemen van prikkels uit de omgeving. Alles komt indringend binnen. Ook de mooie gevoelens, maar je bent dan wel afhankelijk van de stemming van de ander, wat je kwetsbaar maakt.

Als het je lukt om goed op je plek in de fontein te staan, krijg je een natuurlijke bescherming tegen het overnemen en absorberen van alle prikkels. Uiteraard moet je nog in de dagelijkse praktijk leren om je grenzen goed te bewaken en de hoeveelheid prikkels te doseren in een mate die voor jou goed is. Maar als je goed staat in de fontein, gaat je dat makkelijker af. Ik ben nu zo ver dat ik heel veel binnen kan laten komen, daaruit filter wat me helpt om een adequate verbinding met de ander tot stand te brengen en daarna laat ik het weer los. Zo benut ik de grote voordelen van de HSP-er en zijn de nadelige kanten minder belastend om mee om te gaan.

Wat zijn over het algemeen de grootste pijnpunten van iemand die HSP is?

Dat hangt helemaal van de persoon af. Ten eerste, sta je goed in de fontein, zoals hierboven beschreven? Heb je verder voorbeelden van rolmodellen meegekregen die je helpen om goed om te gaan met alle prikkels, zonder direct de verbinding met de mensen om je heen te verbreken? Het risico bestaat namelijk dat je je zo gaat afwenden van mensen en prikkels en dat je uit verbinding gaat met je omgeving. Dat is ook niet gezond en voedend voor je ontwikkeling.

Welke oordeel leg je jezelf op? Vaak zie je dat als je je ouders afwijst, je ook heel kritisch op jezelf wordt en je je mildheid verliest (naar jezelf en je tolerantie naar anderen). Zie hiervoor ook het artikel Hoe kun je milder over jezelf en anderen oordelen?.

Daarbij komt ook nog kijken in hoeverre je in staat bent om een omgeving te creëren (zowel privé als op het werk) die aan je behoeften voldoet. Heb je het door als je overprikkeld raakt of is het dan te laat? Ken je je oplopende signalen die aangeven dat je op het randje zit of er overheen bent? En weet je wat jij nodig hebt om de balans te herstellen?

Hoe kun je mannen die HSP zijn, maar dit ontkennen omdat ze het niet mannelijk vinden, het beste helpen?

Elke persoon (man of vrouw) is 50% de biologische vader en 50% de moeder. Dus in elke man zit vrouwelijkheid en in elke vrouw mannelijkheid. Het maakt een mens compleet. Als je je ouders afwijst, wijs je altijd jezelf af. Dus als je goed staat in ‘de fontein’, zal het issue niet tot nauwelijks spelen, want als je ouders oké zijn, ga jij jezelf ook oké vinden, waardoor je minder moeite hebt met je plek aannemen. Als iemand dan tegen je zegt, dat je zogenaamd niet mannelijk zal zijn, kun je dat makkelijker langs je heen laten glijden.
Als iemand niet bereid is bovengenoemde aan te kijken, pas ik een wat bottere techniek toe: Ik maak ze duidelijk dat wat zij niet dragen door hun kinderen wordt gedragen. Geen enkele ouder wil ten diepste dat kun kinderen hun sores overnemen, maar vaak weten ze niet hoe ze dat kunnen voorkomen.

Daarnaast laat ik HSP mannen (en vrouwen) zien dat HSP ook een talent kan zijn dat op de juiste manier toegepast heel waardevol kan zijn voor vele organisaties. De HSP-er kan iemand zijn die een gevoelige antenne heeft voor veranderingen waarmee organisaties minder overvallen worden door nieuwe ontwikkelingen en onvoorziene gebeurtenissen. Daarmee kan een HSP-er de “kanariepiet in de mijn” zijn.

Op welke gebieden kun je jezelf beter beschermen zodra je op je plek in de fontein staat, waar je daarvoor op 'leeg liep' als HSP'er?

Je kunt dan beter onderscheiden en omgaan met ‘wat van de ander is en wat van jou’. Wat van de ander is laat je los. Afgezien van feedback geven en grenzen stellen kun je niets doen, want het is niet van jou. Wat van jou is, kijk je wel aan. Niet alleen op cognitief niveau maar ook op emotioneel niveau. Je hebt te leren hoe je adequaat kunt omgaan met emoties (zowel die van jezelf als van een ander) inclusief schuldgevoel/spanning/schaamte etc. Het artikel ‘Wat zijn emoties die schoonmaken en welke kun je beter vermijden’ geeft hiervoor handvatten.

Wil je verder nog iets kwijt over dit onderwerp? Misschien een mooie quote of oefening die mensen thuis zelf al kunnen doen?

Als ik eerlijk ben, heb ik moeite met mensen die HSP als excuus gebruiken. Uit onderzoek blijkt dat 20% van de mensen HSP-er is. Ik hoor daar ook bij. En 80% is dat niet en zij zullen de HSP-er ook nooit echt begrijpen, want zij hebben andere persoonlijkheidskenmerken. Als HSP-er heb je antwoord te vinden op jouw vragen, net zo goed als een ander antwoord moet vinden op zijn of haar vragen, beperkingen, labels, kansen en uitdagingen. Het gaat erom dat jij jouw leven leidt. Dus zorg dat je jouw leven leeft in plaats van dat je geleefd wordt of overleeft. Jij bent als enige verantwoordelijk dat jij straks dat oude besje bent dat hopelijk een positief antwoord zal geven op de volgende vraag: ben ik een blij en tevreden mens, heb ik een waardevol leven geleid en deed ik de dingen die bij mij pasten? Alleen jij kan daarvoor zorgen. Daarvoor is het nodig jezelf goed te (leren) kennen, jezelf lief te hebben en te beschermen tegen invloeden die slecht voor je zijn, zonder je af te sluiten van je omgeving.