De pijnlijk emotie van spijt

Spijt is een pijnlijke emotie met de wens dat je bij een gebeurtenis uit het verleden wél, niet of anders had willen handelen. Hoe ga je om met spijt?

Spijt is een pijnlijke emotie met de wens dat je bij een gebeurtenis uit het verleden wél, niet of anders had willen handelen. Het je realiseren dat een beslissing niet meer terug te draaien valt kan zwaar op je drukken. Van onterecht iemand de schuld geven voor persoonlijk gewin, tot berouw voelen richting je ex-partner omdat je je hebt laten meeslepen in een verliefdheid. Hoe ga je om met spijt en kun je je leven toch weer oppakken als de gevolgen van je handelen onomkeerbaar zijn? Weet: fouten maken hoort bij mens-zijn. Met verwerkte gevoelens van spijt in je rugzak kun je als krachtigere versie van jezelf verder. Hoe?

Hoe bevrijd je jezelf van spijt en ga je een open toekomst tegemoet?

Je kan spijt hebben van wat je hebt nagelaten of van wat je juist hebt gedaan. Mijn ervaring is dat er enerzijds te veel spijt wordt betuigd, waar het niet altijd passend of nodig is. En dat er anderzijds juist geen zuiver spijt wordt betuigd waar dat op zijn plaats zou zijn. Persoonlijk heb ik een hekel aan de achteloosheid waarmee sommige mensen ‘sorry’ zeggen. Dit gebeurt dan met een bepaalde nonchalance, zonder wezenlijk oogcontact. Er lijkt niets oprechts in het woord ‘sorry’ te zitten. Vaak beschouwt die persoon de zaak daarmee als afgedaan. De ander mag er niet meer mee zitten of op terugkomen, want er is toch spijt betuigd? ‘Iedereen maakt weleens een fout, dus je mag me daar niet op aanspreken of afrekenen.’ Sorry zeggen is dan een trucje geworden, in plaats van een erkenning dat je iets onhandigs of onverantwoords hebt gedaan, of iets juist hebt nagelaten.

Hier tegenover staat dat je ook kunt doorschieten in boetedoening over je gebleken onvermogen. Je blijft je excuseren en spijt betuigen. Voor je gevoel kun je niets goeds meer doen en je schuld is nooit ‘over’. Je gaat jezelf mogelijk inhouden en klein maken in het leven, want echt plezier maken sta je jezelf dan nog maar nauwelijks toe. Je zet jezelf op de waakvlam. Ik ben een voorstander van zaken niet groter of kleiner maken dan ze zijn. Wat speelt er bij jou, waardoor je reactie ’te klein’ of ’te groot’ wordt? Waardoor ben jij geraakt, hoe komt het dat je zo reageert? De passende maat dragen geeft de grootste waardigheid aan jezelf en de ander.

Waar hebben mensen in mijn praktijk vaak spijt van?

Cliënten zijn vaak teleurgesteld in en boos geweest op hun ouders. Ze realiseren zich dat ze zijn blijven hangen in boosheid en ‘valse hoop’. Door een familieopstelling ziet de cliënt dat het om onmacht in plaats van onwil gaat bij de ouders. Ze zijn simpelweg niet in staat de cliënt te geven waar die zo’n behoefte aan heeft. De cliënten hebben dan vaak spijt over hun grote en harde oordeel over hun ouders. Vaak speelt ook nog mee dat oudere generaties heel gesloten zijn over gebeurtenissen en trauma’s uit het verleden. Je weet niet wat er is gebeurd, je hebt er nooit iets over gehoord en je hebt er ook nooit naar gevraagd. Tegenwoordig wordt veel meer geuit en gedeeld, waardoor begrip kan ontstaan.

Spijt openbaart zich ook als een cliënt beseft dat hij koppig is geweest en niet aan heeft genomen wat de ouders wél konden geven. Van de package deal die een ouder is (al het mooie en minder mooie, alles waar je naar verlangt en alles wat je ouders niet kunnen geven) is álles afgewezen. Terwijl het goede ook aanwezig was, maar de client kon dat niet ontvangen. Verder kan spijt nog allerlei andere oorzaken hebben. Het kan gaan om dingen die je hebt gedaan of juist hebt nagelaten. Denk aan het slordig afsluiten van een liefdesrelatie. Een kind dat later is geboren uit een volgende relatie kan dan de boosheid van de ex-partner overnemen, zonder dat het kind het doorheeft.

Ik zie ook cliënten die spijt hebben dat ze te lang zijn blijven hangen in het zogenaamde ‘lieve brave meisjes/jongetjes- syndroom’. Dan ben je liever onschuldig en blijf je uit de dynamiek van goed en kwaad. Een volwassen mens realiseert zich dat je schuldig maken bij het leven hoort. Anders sta je op de waakvlam in het leven. Als je niet oppast, ontstaat levensangst. Hier kan spijt uit voortkomen, wanneer je je beseft dat je het leven te lang aan je voorbij hebt laten gaan en dat die verloren tijd niet meer is in te halen. Tenslotte, spijt en schaamte horen vaak bij elkaar. Cliënten kunnen zowel daders als slachtoffers zijn, en ervaren dan ook spijt over het gedrag dat ze zelf vertoond hebben.

Hoe kijk je als familiesystemen expert naar spijt hebben van iets uit het verleden?

Spijt wordt niet altijd bewust erkend of gevoeld. Het is immers een rotgevoel dat je liever vermijdt. Je gaat jezelf bijvoorbeeld afleiden met hard werken, gamen of shoppen. Of je dempt dat nare gevoel met eten of drinken. Of je wilt niet alleen zijn, want dan word je geconfronteerd met je vervelende gevoelens. Hierdoor kijk je je primaire emoties niet aan. En in een familiesysteem wordt al het onverwerkte en niet opgeloste doorgegeven aan de volgende generatie. Dus als de onverwerkte spijt iets wezenlijks betreft zal iemand uit je familiesysteem, die later is geboren dan jij, het voor je gaan dragen. Mogelijk iemand van één of twee generaties later. Wat bedoel ik met ‘iets wezenlijks’? Iets wat met leven en dood te maken heeft, of met dader- en slachtofferschap, of een situatie waarin jij jezelf hebt ‘verrijkt’ ten koste van anderen zonder de ander te erkennen. Een voorbeeld is dat een opa of oma in de Tweede Wereldoorlog iemand verraden heeft. Of dat je een donorgever niet erkent die een ongeluk heeft gehad, waardoor jij een nier hebt gekregen en kan blijven leven.

Je bent als mens zo veel meer verbonden met je biologische familiesysteem van herkomst dan je je vaak bewust van bent. Als jij dingen niet aankijkt, zal iemand anders in het familiesysteem, al dan niet generaties later, bewust of onbewust gaan leven volgens een van de welbekende dynamieken: ‘Als jij niet kijkt, kijk ik wel, met liefde en respect’, of ‘Als jij het niet draagt, draag ik het wel’, of ‘Het zal mij niet beter gaan dan jou’. Dus als zaken onverwerkt en onopgelost blijven, en daarmee worden buitengesloten, wordt een volgende generatie er systemisch mee belast. Hierdoor kunnen zij niet volledig hun eigen leven leiden. Kijk dus alsjeblieft aan wat je aan te kijken hebt. Je hebt het recht en de plicht om je lot te dragen. Niemand anders kan dat van je overnemen. Verwerk wat je te verwerken hebt. Het geeft je waardigheid en kracht als je jouw aandeel in een situatie erkent en de consequenties daarvan draagt.

Als je naar de fontein kijkt: op welke plek laten gevoelens van spijt je doorgaans staan? Op de juiste plek voor jou, of absoluut niet?

De fontein is de metafoor die ik gebruik om aan te duiden welke plek van jou is in je familiesysteem van herkomst. Stel je een fontein voor die bestaat uit meerdere bakken die elkaar bevloeien. Elke bak staat voor een generatie. Jouw eigen plek is altijd in de kindsbak onder je ouders in volgorde van geboorte. Als je met je innerlijke houding op die unieke plek van jou gaat staan, krijg je je eigenheid en flair ter beschikking. Daar ontvang je die onzichtbare stroming van de fontein op, die zo essentieel is om je vervuld en voldaan te voelen.

Spijt helpt je vaak (weer) op je eigen plek te staan in de fontein. Neem het gevoel van spijt over het feit dat je je ouders niet hun plek hebt gegund en boven hen in de fontein bent komen te staan. Bovenop dat gevoel van spijt zit vaak boosheid en verwijt richting je ouders, omdat ze je niet hebben gegeven wat je nodig had. Als je daar doorheen kunt gaan en bij het primaire gevoel van gemis en spijt kan komen, is de kans groot dat jij steeds steviger op je eigen plek in de fontein staat.

Een ander voorbeeld: Het kan ook zijn dat je spijt voelt over het feit dat je je ouders niet kunt redden, dat je je eigen leven bent gaan leiden in plaats van voor hen te zorgen. Dan neemt spijt een vorm van machteloosheid en schuldgevoel aan. Dit is ‘goede spijt’, ook al voelt deze misschien soms pijnlijk, want deze emoties uithouden maakt dat je je eigen leven kunt leven (lees hier meer over het verschil tussen primaire en secundaire emoties). Als jij je ouders aan ‘het redden bent’ heb je geen ruimte om bij dat gevoel van gemis te komen. Hoe vreemd het wellicht ook klinkt; als je bij je gevoel kan komen dat je je ouders hebt gemist en nodig hebt gehad en al kunnen ze niet aan je behoeften voldoen dan gaat het goed met je. Dan sta je op jouw plek.

Tot slot: Het kan ook zijn dat je spijt niet ‘nodig’ hebt om terug te gaan naar jouw plek in de fontein; dat je spijt ervaart terwijl je al op jouw plek stond. Dan heeft de spijt meer te maken met persoonlijk drama of trauma, bijvoorbeeld dat je op het verkeerde moment ergens was, waardoor je betrokken werd bij een ongeval of een overval. Als je in staat bent om dat trauma goed aan te kijken, zul je nog steviger op jouw plek in de fontein kunnen wortelen.

Op welke manier kunnen gevoelens van spijt je belemmeren in het hier en nu?

Als je spijt hebt, ga je met je gedachten en gevoelens naar het verleden. Vervolgens kun je ook angstgedachten hebben over de toekomst: in het verleden heb je iets onhandigs gedaan en daardoor ga je ook nu ook niet slagen in het behalen van bepaalde doelen en daardoor zal iedereen je als een baksteen laten vallen… zulke scenario’s. Of je vlucht in een verlangen of een droom. Samengevat betekent dit, dat je op het heden beelden projecteert uit het verleden of de toekomst. Of beter gezegd: je vervuilt het hier en nu met iets dat is gebeurd of iets dat nog gaat komen. Het leven leef je echter in het nu. Als je bij het hier en nu kan blijven, verhoogt dat jouw kwaliteit van aanwezigheid. Dan kun je alerter en effectiever reageren en echte verbindingen met mensen aangaan. Zorg dus dat het onverwerkte en onopgeloste het hier en nu niet overschaduwen.

Wat voor soort afweermechanismen ontwikkelen mensen om spijt niet te hoeven voelen?

Afweermechanismen zijn heel individueel bepaald. Bij sommige mensen richt de energie om de spijt niet te hoeven voelen zich naar binnen en bij anderen naar buiten. Dit hangt ook samen met jouw vermogen schuld te kunnen erkennen tegen jezelf en de buitenwereld. Soms kunnen mensen voor zichzelf wel toegeven dat ze ‘dom’ zijn geweest, maar dit toegeven aan de betrokkenen is een brug te ver. Dit kan zich uiten in allerlei vormen van gedrag. Je kunt denken aan ontkennen, de schuld buiten jezelf leggen, bevestiging vragen dat het toch niet zo erg is wat je hebt gedaan. Anderen gaan piekeren, worden een wandelend hoofd en gaan afleiding zoeken. Soms legt iemand zichzelf boetedoening op. Het lastige daarvan is dat deze energie niets goeds tot stand kan brengen. Het is alleen maar afleiding. Kortom, het afweermechanisme is afhankelijk van de situatie en de mate van volwassenheid van de persoon.

Als je dit bij jezelf herkent: wat is dan een goede manier om het een plek te geven zodat het je toekomst minder belemmert?

De realiteit is het meest helend. Verwerk het gebeuren en neem je verantwoordelijkheid. Dat geeft je waardigheid en zorgt ervoor dat je jezelf met respect in de spiegel kunt blijven aankijken. Verwerken doe je op twee niveaus: op rationeel en primair emotioneel niveau. Je maakt met je hoofd een logisch verhaal dat voor jou verklaart waarom het zo is gegaan en waarom je zo hebt gehandeld. Deel twee van de verwerking gebeurt op primair emotioneel niveau. Je lichaam reageert op zijn eigen manier en als je de primaire emoties van de spijt kunt doorvoelen, gaan de scherpe kantjes ervan af.

Tegelijkertijd ben jij verantwoordelijk voor wat je eventueel hebt aangericht bij een ander. Je oprechte spijt betuigen en doen wat je te doen staat als fatsoenlijk mens zorgt dat uit het gebeuren wellicht nog iets goeds kan ontstaan. Mocht iemand je oprechte spijt niet willen aannemen na diverse oprechte manieren van spijtbetuiging, mag je dit op een gegeven moment bij de ander laten. Wat van de ander is kan jij niet dragen. Heb het lef om verder te gaan. Die keuze kun je altijd maken: Het mag voorbij zijn. Ik ga weer verder en dit gebeuren maakt voor altijd deel uit van mijn levensgeschiedenis. Blijf dus niet hangen in spijt en ga leven.

Welke dappere keuzes in je leven kunnen het gevolg zijn van het onder ogen komen van je spijt?

Als je de spijt onder ogen kan komen en je leert daar iets van, ben je een doorontwikkelde versie van jezelf. Je hoeft als mens niet perfect te zijn, ook al eis je dat wellicht van jezelf vanuit ‘valse hoop’ en een behoefte aan controle. Een mens is niet volmaakt en dat wordt ook niet van je verwacht. Je kunt de keuze maken om tevreden te zijn, omdat je als mens goed genoeg bent. Het lastige is dat je pas echt tevreden over jezelf gaat worden als je beide ouders als de package deal die ze zijn hebt aangenomen. Dan ga je ook je eigen package deal accepteren. Voor sommige mensen betekent dit bijvoorbeeld dat ze niet helemaal meer van slag zullen zijn als hun mindere kanten zichtbaar worden. Dat wil niet zeggen dat je geen aandacht meer moet besteden aan je mindere kanten, maar je zult niet meer lamgeslagen zijn als je spijt hebt van bepaalde zaken of gebeurtenissen. Voor andere mensen geldt dat als ze de package deal van hun ouders helemaal kunnen aannemen, ze hun mooie kanten ook durven te omarmen. Er ontstaat dan een realistischer zelfbeeld.

Is er een ritueel waarmee je de zware last die ‘spijt’ heet kunt begraven?

Een standaard ritueel ken ik niet. De kunst is om die verzoening met jezelf tot stand te brengen met behulp van je eigen creativiteit. Erkennen dat de geschiedenis zo is gegaan als die is gegaan geeft altijd al rust. Dat is de basis. Daarnaast is het handig om de volgende ‘piketpaaltjes’ aangeraakt te hebben met betrekking tot alle betrokkenen, inclusief jezelf: Wat zijn de feiten? Welke verwijten heb je naar jezelf? Met welke teleurstellingen heb je om te leren gaan? Waar voel je je schuldig over? Met welk blijvend verlies heb je te maken? Hoe kun je rouwen? Wat staat je te doen jegens de ander? Welke overtuigingen hebben je geholpen en welke staan je in de weg om door te kunnen gaan? Wat heeft de situatie jou en een ander uiteindelijk voor goeds opgeleverd? Welke inzichten heb je gekregen en hoe ga je het geleerde in je toekomst verankeren? Vertrouw op je eigen wijsheid om de pijn en de bijbehorende heling in je leven te integreren.

Wil je nog een laatste wijze raad meegeven?

Een tegeltjeswijsheid zegt: “If an egg is broken by outside force, life ends. If broken by inside force, life begins. Great things always begin from inside.” Als een gebeurtenis je heeft ‘geschud’, voel je je vaak verward. Dit betekent dat het mogelijk is om een nieuwe fase te beginnen. Verwarring helpt meestal bij het doorbreken van herhalende patronen, tenzij je in oude overlevingsmechanismen schiet. Als je in verzet blijft tegen een onherroepelijk feit dat je spijt hebt van iets ergs, raak je opgebrand. In overgave aan wat is zit vaak meer kracht dan in strijd. Overgave is een innerlijke houding. Als vanzelf wordt dan uiteindelijk duidelijk hoe je kunt handelen. Lees hier meer over in mijn tweede boek ‘De fontein, maak wijze keuzes.’