Van reactief naar bewust en vrijer reageren

Heb je weleens een situatie meegemaakt waarin je reactie groter was dan wat er daadwerkelijk speelde? Hoe jij in een turbulente situatie bewuster kan reageren en de regie kan terugpakken leg ik uit in dit artikel.

Wat betekent het als je reactief reageert op een situatie?

Als je reactief op situaties reageert, betekent dit dat je vanuit automatisme, conditionering of trauma handelt. Er gebeurt iets en jij reageert direct, zonder dat je voor je gevoel invloed hebt gehad op de inhoud van je reactie. Je hebt het moment gemist dat altijd aanwezig is tussen een gebeurtenis en jouw reactie. En precies dat is het moment waarop je bewust kunt kiezen hoe je reageert. Dit is je innerlijke vrijheid, ongeacht de uiterlijke situatie. Reactief reageren wil dus zeggen dat je geen gebruik maakt van de beschikbare ruimte tussen de ‘stimulus’ en je respons.

Stel dat je partner je negatieve feedback geeft over hoe je omgaat met je ‘slechte en ongezonde gewoontes’. Je reactie kan dan zijn dat je direct in de verdediging schiet, je partner wijst op zijn of haar tekortkomingen of dat je jezelf meteen begint te excuseren. Wellicht voel je je ook schuldig en val je stil. Over het algemeen is het niet het meest handige en effectieve gedrag dat je vertoont als je vanuit automatisme reageert. Veelal zijn automatische reacties negatief en ontstaat er een neerwaartse spiraal. Het reactieve gedrag zorgt voor escalatie van een situatie in plaats van ruimte om iets constructiefs te laten ontstaan.

Hoe ziet een bewuste, vrije reactie eruit?

Je kwaliteit van aanwezigheid bepaalt voor een belangrijk deel de uitkomst van een situatie en wat daarin mogelijk en onmogelijk is. Een hoge kwaliteit van aanwezigheid betekent wakker en aanwezig zijn in het hier en nu, alert op wat zich binnenin je afspeelt én het vermogen hebben om in verbinding te blijven met je omgeving. Op het moment dat je dus als mens verbonden bent met jezelf en je geleerd hebt om primaire emoties te verwerken, kun je beter gebruik maken van de ruimte die zit tussen een gebeurtenis en jouw reactie. En hoe meer toegang je tot die vrijheid hebt die je in die ruimte vindt, hoe groter de kans is dat je flexibel en effectief gedrag laat zien in je reactie. Gedrag dat je vermoedelijk meer helpt in jouw ontwikkeling en/of van de ander.

In het voorbeeld van hierboven zou je bijvoorbeeld eerst een keer bewust adem kunnen halen om vervolgens de feedback samen te vatten en te vragen of het klopt zoals jij het hebt verwoord. Als je namelijk laat zien dat je de ander hebt begrepen, krijg jij de ruimte om jouw kant van het verhaal naar voren te brengen. Mogelijk vraag je nog om verdere verduidelijking en concrete voorbeelden. Soms is het nodig om even een adempauze in te lassen, zodat je rustig kunt worden en je je reactie zorgvuldig kunt aanpakken. In plaats van dat je explodeert of van binnen implodeert.

Waarom is een reactieve manier van reageren niet bevorderend voor je gemoedsrust/gezondheid?

Regelmatig zit je als mens ‘vol’. Het is even genoeg geweest of het is zwaar en het lukt niet om te ontspannen. Je blijft maar piekeren en je zorgen maken. Je stroomt als het ware over. Vergelijk jezelf met een kopje. Als er veel vloeistof in het kopje zit en er wordt doorgeschonken, stroomt het kopje uiteindelijk over. De vloeistof in het kopje bevat al je ego-wensen en ego-behoeften en je gedachten, je emoties, herinneringen, traumatische gebeurtenissen en al dan niet zorgelijke toekomstscenario’s. Het kopje legen zorgt voor ruimte. Als je maar blijft overstromen, blijft alles waarschijnlijk bij het oude en herhalen hardnekkige patronen zich. Hoe je kunt loslaten beschrijf ik in mijn tweede boek ‘De fontein, maak wijze keuzes’.

Een reactieve manier van handelen zal ook een invloed hebben op je gezondheid. Emoties zijn namelijk een vorm van energie. Als deze energie langdurig onverwerkt blijft hangen in je lichaam, kan deze allerlei lichamelijke kwalen veroorzaken. Volgens de arts Gabor Maté zijn ziekten (lichamelijk en psychisch) vaak een gevolg van het onvoldoende ‘nee’ kunnen zeggen tegen stressoren in het leven. In zijn boek ‘Wanneer je lichaam nee zegt’ zegt hij bovendien in essentie: ‘Als je kinderen goed behandelt, zullen ze oké zijn. Als je ze niet goed behandelt, dan zullen ze niet oké zijn.’ Hij is van mening dat veel leed terug te voeren is naar vroegkinderlijke ervaringen. En vanuit daar kan veel reactief gedrag ontstaan, wat zich in je huidige leven nog steeds kan manifesteren.

En bij welke familieachtergrond kunnen dit soort patronen ontstaan?

Hardnekkige patronen in iemands leven kun je vaak terugvoeren naar je familiesysteem van herkomst. Ik gebruik de metafoor van de fontein om te duiden wat jouw plek is in het familiesysteem. Patronen uit het familiesysteem herhalen zich vaak in je huidige privé- en professionele leven. Wil je dus blijvend ander gedrag vertonen, dan heb je vaak nog iets aan te kijken in je familiesysteem. Een hardnekkig patroon is bijvoorbeeld altijd op ‘zenden’ staan in plaats van op ‘ontvangen’, snel oordelen of moeite hebben met autoriteit. Of dat je je niet kunt verbinden als het erop aan komt, of je je altijd schuldig voelt en verantwoordelijkheid overneemt die niet van jou is.

Een reactief patroon ontstaat vaak omdat je niet goed op jouw plek staat in de onzichtbare fontein. Je bent op een plek terechtgekomen die niet van jou is en je gunt de ander zijn of haar plek niet. Doordat je de stroming van de fontein daar niet kan opvangen (want dat lukt alleen als je op je eigen unieke plek staat), raak je behoeftig. Je levenshouding is dan vaak gebaseerd op een tekort, een gebrek aan erkenning en gekwetst zijn. Je gedachten en je ratio gaan dan zwaar wegen, waardoor je ego steeds meer ruimte pakt en je bewustzijn wordt beperkt. Het ego vindt reactief reageren ‘fijn’, want het versterkt zichzelf hiermee. Het gebruikt het reactieve gedrag om te proberen jouw ‘tekort’ op te heffen. Maar uiteindelijk versterkt het jou niet als mens. Hoe je goed op jouw plek in de fontein kunt staan en je ego kleiner kunt maken, kun je lezen in mijn boek ‘De fontein, maak wijze keuzes’.

Welke belemmeringen in je leven kunnen er optreden als je altijd reactief reageert?

Hoe harder je ‘nee’ roept of dat iets niet leuk is of niet goed genoeg, des te meer is je ego aan het woord. Het gevoel dat je er alleen voor staat en dat de ander(en) of de situatie tegen je zijn, wordt dan versterkt. Je voelt je des te meer afgesneden van de ander. En mensen gaan jou op hun beurt mogelijk vermijden omdat ze voelen dat jij een oordeel over hen hebt, hen in essentie niet ziet en dat zij iets voor jou moeten betekenen in je verborgen agenda. Hoe meer je je ego los kunt laten, des te meer kun je het opbrengen om te luisteren naar anderen. Zonder direct in het reactieve en defensieve reactiepatroon van je ‘tekort’ te schieten.

Een andere belemmering is dat je wellicht in secundaire emoties vastzit. Secundaire emoties dekken de primaire emoties af omdat die te groot en pijnlijk zijn. Secundaire emoties maken je niet schoon vanbinnen. Ze helen je niet. Daarbij hebben ze het effect dat mensen in je omgeving zich van je wegdraaien. Een mens loopt namelijk leeg op secundaire emoties van anderen. In extreme situaties kan je overlevingsmechanisme de regie overnemen. Dit belemmert je in het vermogen om vrij te reageren en ander gedrag te kunnen vertonen dat wellicht handiger geweest zou zijn. Onder leiding van een overlevingsmechanisme is het kansloos om bij een hoog niveau van bewustzijn te komen, want de beelden en het gedrag dat je destijds hebt vertoond, herhalen zich dan in het heden. De grammofoonplaat van destijds wordt steeds opnieuw afgespeeld. Zie ook dit artikel over overlevingsmechanismen. Als je dus bewuster en vrijer zou kunnen reageren, heb je zelf een veel breder repertoire aan mogelijkheden ter beschikking. Én de ander zal zich vermoedelijk welwillender tegenover jou opstellen.

Is reactief reageren altijd negatief, of zijn er ook situaties waarin het positief kan uitpakken?

Reactief reageren kan ook iets zeer positiefs met zich meebrengen. Als je veel oefent, ontstaat routine. Je bent eerst ‘onbewust onbekwaam’ op een bepaald vlak. Daarna word je ‘bewust onbekwaam’ (wellicht door feedback van een ander). Vervolgens ga je oefenen en toewerken naar ‘bewust bekwaam’. Als je dat hebt geïnternaliseerd, word je ‘onbewust bekwaam’. Dat is waarom een volwassen mens moet blijven oefenen en ‘uren maken’, zodat je in het moment suprême aangeleerd effectief gedrag kunt laten zien. In gevaarlijke momenten kan dat zelfs levens redden. Denk bijvoorbeeld aan iemand die als een automatisme een reanimatie kan uitvoeren. Of iemand die kan de-escaleren bij een ruzie op straat.

Reactief gedrag kan ook positief uitwerken als het fungeert als een wake-up call. Stel je wordt een keer heel boos, terwijl dat niet je gewoonte is (dat is een belangrijke toevoeging), dan weet de ander dat het nu menens is. Je geeft dan je grens aan. Dat kan heel nuttig zijn. Realiseer je wel dat je dit niet te vaak moet doen, want dan word je in je boosheid niet meer serieus genomen. Nog handiger is om in een vroegtijdig stadium aan te geven als iemand over je grenzen gaat. Dan hoeft er niets te knappen, wat zich vroeg of laat toch zal manifesteren.

Kun je een paar tools aanreiken om van een reactieve reactie over te schakelen naar een vrije, bewuste variant?

Ten eerste: Sta jezelf niet toe dat de gemoedstoestand van de ander jou overneemt. Dit is een houding die je bij jezelf kunt installeren. Dus ‘ik hier, jij daar, met liefde en respect’. Je laat bij de ander wat van de ander is en je kijkt aan wat van jou is. Dit kun je in je dagelijkse leven met veel meer gemak toepassen als jij op jouw plek in de fontein staat. Oftewel volgens de tegeltjeswijsheid: ‘Ships don’t sink because of the water around them. Ships sink because of the water that gets in them. Don’t let what’s happening around you get inside you and weigh you down.’ Ten tweede: Geef je over aan wat is en laat los. In essentie is loslaten ‘ja’ zeggen tegen wat er is, of je het nu leuk vindt of niet. Je geeft je weerstand en verzet op. Dat verandert de situatie op zichzelf niet, maar het gaat jou veranderen. Waardoor de situatie toch verandert, omdat jij er anders tegenaan bent gaan kijken. Je voelt alleen je lichaam en kijkt wat je daar tegenkomt. Daar stuur je ademhaling naar toe. Je hangt dus geen oordeel aan het huidige moment.

Tot slot: Een handige tool is het stellen van vragen, waardoor je je reactie uitstelt en de focus van de ander wellicht kan verleggen. Je krijgt door te vragen een ander perspectief, mits je bereid bent om te luisteren naar het echte antwoord en je niet alleen wilt horen wat je wilt horen. Wees je ook bewust van wat er in of via jou spreekt. Als het je ego is, is dat niet altijd de slimste raadgever. Door te vragen kun je uitzoomen of inzoomen, wat meestal lucht en ruimte geeft. Vragen kun je zowel aan jezelf stellen of aan de ander. Bijvoorbeeld: heb ik hier over een dag, een maand, een jaar nog last van? Is deze situatie een ‘choose your battles-moment’, waar ik voor wil gaan? Ook kun je de vraag stellen: ‘Wat is van mij en wat is van de ander?’ Of ‘kun je me uitleggen wat je zorg is?’ Of ‘zou ik een ander adviseren om zo te denken en te handelen?

Hoe kun je constructief én vrij reageren in een situatie waarin je met woede of verdriet wordt geconfronteerd?

Vermoedelijk lukt het niet om helemaal vrij te reageren. Soms zijn situaties complex voor zowel jezelf als de ander. De omgeving en de mensen om je heen weerkaatsen jouw innerlijke belevingswereld. En dat geldt ook voor de ander, waarvoor jij soms de omgeving bent. Je innerlijk wordt dus in de buitenwereld weerspiegeld, tenzij je een hoog bewustzijnsniveau hebt. Je ontkomt er dus niet altijd aan dat je in een situatie wordt gezogen. Realiseer je dat je na afloop altijd in een rustigere staat kunt terugkomen op het gebeuren. Je kunt bijna altijd achteraf de balans van geven en ontvangen herstellen.

Om toch constructief te reageren in het moment, is het handig om je voor te bereiden op het gesprek. Scheid allereerst de persoon van de issue. Overdenk vanuit welke houding jij het gesprek in wilt gaan. Als dat vanuit respect is, betekent dit dat je de ander accepteert als een autonoom mens met het recht op eigen gedachten, standpunten en emoties. Ook al zijn die anders dan die van jou. Welke boodschap wil je dat de ander zich na afloop herinnert? En beperk jezelf daarin. Wat is de echte essentie die overgebracht moet worden? Bereid je zelf voor op concrete gedragsvoornemens bij bepaalde ‘what if’scenario’s. Probeer van te voren al te anticiperen op lastige pijnpunten. Daarnaast is het aan te raden om van tevoren al om te gaan met bepaalde gevoelens die het gesprek oproept bij je. Adem daar naar toe. En verwerk je eigen thema’s en pijnpunten in zijn algemeenheid, want anders blijven die zich herhalen in je leven. In het gesprek zelf is het belangrijk om een hoge mate van kwaliteit van aanwezigheid te laten zien. Blijf innerlijk ‘ja’ zeggen tegen wat is. En behoud oogcontact. Soms durf je geen oogcontact te maken uit angst voor wat je mogelijk zou kunnen zien, zoals afkeuring, afwijzing of bijvoorbeeld boosheid. De vraag is of dat ook echt waar is, als je zou blijven kijken. En al zou je iets naars zien, kun je die gevoelens ook verwerken door het aangaan van je primaire emoties. De realiteit is het meest helend.

Hoe zou de wereld er uit kunnen zien als steeds meer mensen vrij en bewust reageren?

Op het moment dat mensen bewuster en vrijer in hun reacties zijn, vormt zich eerder een band tussen mensen. Bij zo’n verbinding wordt er erkend en toegestaan dat er sprake is van wederzijdse invloed. Hierdoor blijft energie stromen tussen de betreffende mensen, waardoor de relatie makkelijker in stand kan worden gehouden. Zelfs in complexe omstandigheden. Hiermee kunnen veel problemen en conflicten hanteerbaar blijven en worden ze niet onnodig uitvergroot. Bedenk eens wat je met al die energie kunt doen, die dan niet meer besteed hoeft te worden aan frustraties, verdriet en gedoe.

Tel hierbij op wat er gebeurt als steeds meer mensen hun moeder boven zich kunnen zetten in de fontein en haar kunnen aannemen in de package deal die ze is; met al het goede en minder mooie. Daardoor krijg jij als mens het vermogen ter beschikking om je ten diepste met andere mensen te verbinden. Hierdoor zullen relaties warmer en soepeler gaan verlopen. Als je je vader aanneemt voor wie hij is zal je minder bewijsdrang ervaren. Hierdoor gun je anderen ook meer hun ruimte, zonder zelf het gevoel te hebben iets tekort te komen. Sowieso vergroot je door het aannemen van je ouders je gevoel van eigenwaarde, met als effect dat je geen constante bevestiging van anderen nodig hebt. Ik kan me deze wereld voorstellen, en ik hoop jij ook. En er is ruimte voor groei. Wees zelf de verandering die je graag wilt zien.